« »
 
CAPITIUM 1, CAPITIUM 2.
[]« 1 capitium » (par C. du Cange, 1678), dans du Cange, et al., Glossarium mediae et infimae latinitatis, éd. augm., Niort : L. Favre, 1883‑1887, t. 2, col. 137a. http://ducange.enc.sorbonne.fr/CAPITIUM1
1. CAPITIUM, Capitis tegmen, Festo, Nonio Marcello, et Isidoro lib. 19. Orig. cap. 30. At Varro scribit tegmentum fuisse quo mulieres pectus amiciebant. Capitia in mundo muliebri reponuntur ab Ulpiano l. 27. de Aur. et arg. legat. lib. 34. tit. 2. fr. 23. § 2. Ugutioni vero et neotericis Grammaticis, Capitium, os tunicæ definitur. Papias : Capitium, summitas tunicæ, capitis foramen in veste. Balbus in Catholico :
Capitium, os tunicæ, vel alterius vestis, unde caput immittitur.
Auctor Mamotrecti :
Capitium, quod est circa collum.
S. Hieronym. de Veste Sacerdotali, de tunica talari :
In superiori parte qua collo induitur, aperta, quod vulgo Capitium vocant. Capitium tunicæ,
apud August. Contra liter. Petiliani lib. 2. cap. 104. Job. cap. 30 :
Quasi Capitio tunicæ succinxerunt me.
Eckeardus Jun. de Casib. S. Galli cap. 5 :
Episcopus Capitio cappæ imposito cum anhelus stetisset.
Quibus in locis, Goldastus ait Capitium esse eam vestis partem, quæ ad os tunicæ collum circumamicit humeris injecta, veteribus Alemannis Koller, quasi Collare, quam vocem Germani adhuc retinent : Alemanni seu Helvetii Halsmantel pro eo dicunt. Unde putat Capitium a caputio distinguendum, quod fuit tegmen capitis. MS. :
Et del peliçon se merveilloit,
Que la Chevesce i ert en travers,
Et si l'avoit vestu envers,
Estrois estoit par Chevesce, etc.
Id tamen in confesso esse debet, has voces plerumque confundi, et pro capitis tegmine sumi. Ordericus Vitalis de Monacho degradato, vel remisso :
Capitium illi Abbas... abscidi fecit, eumque de Cœnobio expelli.
Adde pag. 482. 854. Statutum Henrici IV. Reg. Angl. apud Westmon. ann. 1 :
Quod aliquis Miles, vel aliqua persona minoris status det aliquam liberatam panni vel Capitiorum [] contra formam statuti, etc.
Vide Caputium.
P. Carpentier, 1766.
◊ Nostris Chavesse. Acta Remis ann. 1396. ex Cod. S. Vict. Paris. :
Trois couleuvres lui monterent au long de son ventre, et yssirent par la Chavesse de sa cotte.
Ubi apertura superior hujusce vestis designatur. Anonymi Leob. Chron. ad ann. 1333. apud Pez. tom. 1. Script. rer. Austr. col. 948 :
Ampliabant etiam tunc Capicia, id est, foramina, per quæ caput vestem egreditur, ut in hominibus istis humeri, scapulæ, pectora in maxima parte apparerent.
Glossar. Lat. Gall. ex Cod. reg. 7692 : Capitium, Chevessaille. Vide infra Chevessellia.
Capitium Ferreum, Cassidis species. Statuta Willelmi I. Regis Scotiæ cap. 23 :
Habens 15. libras... habeat equum, habergeon, Capitium de ferro, ensem et cultellum qui dicitur dagger.
Statuta secunda Roberti I. Scotor. Regis cap. 27. § 1 :
Qui non habuerit actonem et basinetum, habeat unum bonum habergellum... et unum Capitium de ferro, et chirothecas de guerra.
Vide Capellus ferreus.
Capitiare. Ugutio : Capitium, os tunicæ, vel alterius vestis, unde Capitiare, capitium facere.
Capitium, Caput lecti, Gallis, Chevet. Concilium apud S. Macram ann. 881. cap. 8. de Carolo M. :
Ad Capitium lecti sui tabulas cum graphio habeat, etc.
© École des chartes.
[]« 2 capitium » (par C. du Cange, 1678), dans du Cange, et al., Glossarium mediae et infimae latinitatis, éd. augm., Niort : L. Favre, 1883‑1887, t. 2, col. 137b. http://ducange.enc.sorbonne.fr/CAPITIUM2
2. CAPITIUM, Capicium, Pars ædis sacræ, quæ vulgo Presbyterium, seu locus ubi altare statuitur, et Græcis Βῆμα dicitur. Chronicon Mauriniacense lib. 1 :
Qui nobis vitream majorem in Capitio fecit.
Charta ann. 1282. in M. Pastorali Eccl. Parisiensis lib. 20. Charta 220 :
Omnes Matricularii Ecclesiæ Parisiensis in omnibus et singulis quæ pertinent ad custodiam totius Ecclesiæ Parisiensis, excepta illa particula, quæ dicitur Præsbyterium, sive Capicium, etc.
Chron. S. Petri Vivi pag. 753 :
Scire est utile de translatione sanctissimi corporis communis Patris Benedicti, quod causa meliorandi Capitii, vel Monasterii Floriaci loci (qui super Ligerim fluvium est vel nominatur) in navi ipsius Ecclesiæ per aliquod tempus collocatum est. Hoc anno præscripto, perfecto Capitio, et choro, cum membris et utroque latere convenientibus, Abbas Simon, etc.
Veteres Consuet. Floriacensis Cœnobii :
In vigilia Nativitatis Domini... januæ Capitii aperiantur.
Vide Bollandum 6. Febr. pag. 813. tom. 7. Maii pag. 689. Acta SS. Benedict. sec. 5. pag. 769.
◊ Hodie etiamnum in Ecclesia Monast. S. Dionysii juxta Lutetiam, eam partem ædis sacræ, quæ retro altare est, et ad quam aliquot gradibus ascenditur, Chevet, et Chevais vocant. Vetus Poema MS. cui titulus, le Rosier de S. Denys :
Monte ou Chevais à destre main,
Ou gist le corps de S. Romain,
En celui premier oratoire
L'os de l'espaule du baptiste
Saint Jean, dont ne dois estre triste,
Y est mis en belle memoire.
Chron. breve Sandionys. ad ann. 1143. apud Acherium tom. 2. Spicil. pag. 809 :
Dedicatio Capitalis partis Ecclesiæ, et translatio B. Dionysii et sociorum ejus in eamdem partem Capitalem, aliorumque sanctorum, quorum ibidem corpora continentur xxiii. anno administrationis domni Sugerii Abbatis.
Ibid. pag. 813 :
Hoc anno (1231.) cœpit Odo Abbas renovare Capitulum Ecclesiæ B. Dionysii Areopagitæ, et perfecit illud usque ad finem chori.
Hic Capitalem partem et Capitulum Ecclesiæ idem omnino esse [] quod Capitium, nemo est, qui non videat. Vide Caput Ecclesiæ et Capsum 3.
◊ Ita Capitium Sandionysianum appellatum, quod ei, pulvinaris instar, quod Chevet vocamus, adnixum fuerit altare : vel quia caput sit Ecclesiæ, uti hæc pars appellatur non semel apud Helgaudum in Roberto Rege, ubi Ecclesiam S. Aniani Aurelian. describit :
Ad Caput S. Aniani unum, (altare) ad pedes aliud.
Infra :
Caput autem ipsius Monasterii fecit miro opere construi.
Historia Abbatiæ Condomensis pag. 509 :
Item fecit claudi magnas fenestras Capitis Monasterii versus portam furni... Item fecit fieri vitreas fenestrarum Capitis Monasterii in alto testudinis vestiarii.
Nam et Chevet pro capite usurparunt nostri. Vetus Poeta de la vie de sainte Marie, ubi de S. Joanne Baptista :
Qu'Herode fist martirer,
Li Chevet à une gleve trancher.
Ut et Chevece.  :
Dant Ysengrin en pié se drece,
S'ahiert Renard par la Chevece
Del point li donne tel buffet, etc.
Sed et Parisiis nota ea appellatio, ubi plateas, seu compita vocant le Chevet de S. Landry, et le Chevet de S. Jean en Greve, qua parte earumdem ædium sacrarum capita seu Presbyteria protenduntur. Vide Capsum Ecclesiæ.
Capitiarius, Capicerius, Dignitas et officium in Ecclesiis et Monasteriis, nostris Chevecier, cui Capicii Ecclesiæ cura incumbit. Gloss. Lat. Gall. MS. Thuanum : Capicerius, Chevece. Capiciarius, apud Fulbertum Carnot. Epist. 103. Charta ann. 1185. in Tabulario S. Martini de Campis :
Dedi etiam Capicerio, id est, Sacristæ, etc.
Testamentum Sugerii Abb. S. Dionysii ann. 1137 :
A toto capitulo obtinuimus, ut de capitio Capitiarius frater, quicunque sit ille, refectionem Fratribus in refectorio ipsa die anniversarii nostri accurate persolvendo procuret.
Charta Hugonis Abbatis S. Dionysii ann. 1193. ex Tabular. ejusd. Eccl. :
Volumus et constituimus, ut 10. lampadibus, quæ ante altaria capitii nostri per noctem tantum ardebant, oleum sufficienter a Capitiario ministretur, ut tam per diem, quam per noctem in perpetuum ardeant.
Mabill. tom. 3. Analect. pag. 505. ex Fragmento Actorum visitationis Simonis de Sulliaco Archiep. Bituric. ann. 1284 :
Johannes ejus Clericus, Dominus Guido de Noailles Capicerius Pictavensis.
Veteres Consuetud. Floriac. Monasterii :
Post completorium ponit Capicerius cereos ante unumquodque altare.
Vita S. Winnoci Abb. cap. 13 :
Manum casu ad capitium ducens Capicerius, etc.
Quam vocem frustra a capitatione deducunt Meursius et Vossius, quasi Capicerius fuerit, qui capitale tributum exigit. Ita persæpe nugantur viri, licet doctissimi, heterodoxi, qui in rebus nostratibus Ecclesiasticis minus versati sunt, quod alibi non semel observamus. Perperam etiam vir doctus in Historia ædis sancti Aniani Aurelian. cap. 7. cum Primicerio confundit : neque feliciori conjectura alii a capienda cera dictum putarunt, quod ut plurimum in Ecclesiis candelarum cæterorumque luminum dignitati isti cura incumbat, quia et altaris in quo reponi solent, eum perinde spectat.
P. Carpentier, 1766.
◊ Chavessier, in Lit. remiss. ann. 1408. ex Reg. 162. Chartoph. reg. ch. 212 :
Frere Guillaume de S. Benoit, religieux du moustier de S. Martial de Limoges, et Chavessier du sepulcre dudit moustier.
[] Chartul. Pontisar. :
Capicerius Sanmellonianus Pontisarensis tantum cum vicariis sedet, omnibus canonicis inferior. Munia hæc sunt : pulsare campanas, ornare altaria, reliquias et vasa argentea custodire, ornamenta conservare et præparare, sacramentum extremæ unctionis administrare in agone positis, diebus rogationum et processionum missas cantare ; autoritate et censu curiali gaudet intra claustra S. Melloni.
Vide supra Capiceriatus.
Capiceria, Dignitas Capicerii, apud Sugerium Epist. 38. et in Charta Ludovici Regis Franc. ann. 1161. apud Sammarth. in Episcop. Parisiens. Vide eosdem pag. 438.
Capitium Molendini. Charta ann. 1230. in Regesto Tolosano fol. 91 :
Et tradidit eidem Do. Comiti.... totam partem, jus et rationem quam habebat in Capitio molendini, et in praxeria, et ripatorio de portu, et in ripatorio ipsius aquæ, etc.
Occurrit rursum infra.
P. Carpentier, 1766.
◊ Caput, unde aqua currit ad molendinum. Vide supra Capdaqua, Capiregus et infra in Caput 3.
© École des chartes.