1. DISPENSATIO, Dei dispositio et providentia, qua vocare gentes ad verum Dei cultum, et universum humanum genus per Incarnationem, Nativitatem, Mortem, et Resurrectionem Christi salvum præstare decrevit. Hanc dispositionem per excellentiam SS. Patres οἰϰονομίαν simpliciter vocant, quidam ex Latinis Dispensationem. S. Hilarius lib. 12. de Trinit. de hæreticis :

Dispensationem assumpti corporis rapiunt ad contumeliam Divinitatis.

S. Aug. tr. 4. in Joan. :

Quicquid ergo humiliter positum audistis de D. Jesu Christo, susceptæ carnis Dispensationem cogitate.

Vigilius Tapsensis lib. 1. contra Eutych. :

Alius, qui permanet semper innatus, alius qui per Dispensationem carnis cuncta nostra fragilitatis officia explet, etc.

Joan. Antioch. apud Facundum Hermian. lib. 7. cap. 5. de Christo :

Qui inenarrabilem corporis Dispensationem pro nobis suscepit.

Leo M. PP. in Epistola post Acta Concilii Calchedonensis :

Quomodo Dispensationis sacramentum sit ab initio ex vulva dispositum.

Diurnus Romanus pag. 37. de Nestorio :

Dominicæ Dispensationi infestus, utpote qui adorandæ Incarnationis arcanum, Deum ab homine separando disjunxerat.

Guibertus lib. 3. de Vita sua cap. 16. de quibusdam hæreticis :

Dispensationem filii Virginis phantasma fatentur.

S. Hieronymus Epist. ad Oceanum œconomiæ verbo usus est, ubi de Apollinario Laodicensi Episcopo :

Is dimidiatam Christi introduxit Oeconomiam.

Concilium Cloveshoviense anni 747. cap. 13 :

Dominicæ Compensationis in Carne sacrosanctæ festivitates.

Vide, quæ de voce οἰϰονομία, annotavit Henricus Valesius ad Eusebii Hist. Eccles. lib. 1. cap. 1.

2. DISPENSATIO, Provida juris communis relaxatio, Gall. Dispense : vox hodie Juris canonici peritis notissima ; Græcis Patribus οἰϰονομία, συγγνώμη, συγϰατάϐασις, συμπάτεια, φιλανθρωπία. Latinis vero,

Remissio, venia, indulgentia, clementia, lenitas mansuetudo, miseratio

. Hoc intellectu primus, ut Marca interpretatur, Dispensationis vocem usurpavit Gelasius Papa in sua Epistola ad Episcopos Lucaniæ scribens :

Necessaria rerum Dispensatione constringimur, et apostolicæ sedis moderamine convenimur, sic canonum paternorum decreta librare, et retro Præsulum decessorumque nostrorum præcepta metiri, ut quæ præsentium necessitas temporum restaurandis Ecclesiis relaxanda deposcit, adhibita consideratione diligenti, quantum fieri potest temperemus... priscis igitur pro sui reverentia manentibus constitutis, quæ, ubi nulla rerum vel temporum perurget angustia, regulariter convenit custodire.

Hæc quidem Gelasius, cum propter instantem Ecclesiæ necessitatem indulsit, ut monachi intra annum, laici vero intra menses decem et octo presbyterii gradum adipiscerentur, quem nonnisi post longiora temporum intervalla juxta canones poterant obtinere. Perraræ sunt apud antiquos hujucemodi dispensationes in antecessum datæ. Hæc enim antiquarum et hodiernarum dispensationum summa differentia est, ut Marca loquitur,

quod apud veteres nunquam daretur venia canonis infringendi, sed infracti et violati pœna ob gravissimas causas aliquando remitteretur ; hodie vero legum canonicarum venia in antecessum concedatur

. Ea erat antiquitus omnium adversus sacros canones reverentia, ut ipsi summi Pontifices, penes quos potior auctoritas semper fuit, hanc sibi nolint concessam fuisse potestatem quidquam contra Patrum statuta faciendi :

Contra statuta Patrum, inquit Zozinus Epist. 5. Concedere vel mutare ne hujus quidem sedis possit auctoritas ; apud nos enim inconvulsis radicibus vivit antiquitas, cui decreta Patrum sanxere reverentiam

. Eadem religione ductus Cælestinus I. Epist. 3. ad Episcopos Illyrici scribit :

Dominentur nobis regulæ, non regulis dominemur : simus subjecti canonibus, cum canonum præcepta servamus.

Idem S. Pontifex Epist. 5. ad Episcopos Apuliæ et Calabriæ acrius invehitur in eos qui spretis canonibus laicos ad Episcopatum promoveri cupiebant,

non solum, inquit, male de suis Clericis, in quorum contemtum hoc faciunt, judicantes ; sed de nobis pessime, quos credunt hoc posse facere, sentientes

. Verum quanta quanta fuerit Romanis Pontificibus ceterisque virtute præstantioribus Episcopis religio in observandis veteribus regulis, sæpe tamen pro majori Ecclesiæ utilitate nonnihil ab iis recedere coacti sunt, hancque mitiorem agendi rationem appellarunt Jurisconsulti Dispensationem : cujus hodie is usus est, ut neque nomen ab ullo quoquam ignoretur. De Dispensationibus data opera egerunt Petrus de Marca lib. 3. de Concordia Sacerdotii et imperii cap. 13. et seqq. Thomassinus de Disciplina Eccl. part. 2. lib. 3. cap. 24. etc.