« »
 
[]« Monogramma » (par C. du Cange, 1678), dans du Cange, et al., Glossarium mediae et infimae latinitatis, éd. augm., Niort : L. Favre, 1883‑1887, t. 5, col. 507c. http://ducange.enc.sorbonne.fr/MONOGRAMMA
MONOGRAMMA, ex Græc. μονόγραμμα, Nomen compendio descriptum, ac certis literarum implexionibus concinnatum,
quod scilicet magis intelligi, quam legi promptum est
, ut ait Symmachus ; seu, ut habet Plutarchus in Catone, σημεῖον ἐν μιϰροῖς ϰαὶ βραχέσι τύποις πολλῶν γραμμάτων δύναμιν ἔχον. Rabanus Maurus Abbas Fuldensis de Inventione linguarum :
Litteræ Monogrammæ scriptæ nonnullis in locis inveniuntur, ubi pictura cum museo in pariete imaginis, aut in velis, [] vel alicubi aliter facta fuerit, ibi eorum nomina cum congerie litterarum, unum caracterem pictores facere soliti sunt, quod Monogramma dicitur.
Papias : In fine (Præcepti) Monogramma est ponendum, in quo nomen Imperatoris, et Imperatoris Augusti, et Dei gratia connexum habeatur, vel alia quæ Imperatorem deceant. Vita S. Baboleni num. 21. ex Edit. Petri Chiffletii :
Sed et Rex ipse (Clodovæus) favens subscripsit, et suo Monogrammate facto, anulo regio insigniri jussit.
Historia Translationis S. Sebastiani :
Cum patena patris sui, Magni Caroli Monogrammate insignita.
Edictum Pistense Caroli Calvi cap. 11 :
Ut in denariis novæ nostræ monetæ, ex una parte nomen nostrum habeatur in gyro, et in medio nostri nominis Monogramma, ex altera vero parte nomen civitatis, et in medio crux habeatur.
Odo Cluniac. in Vita Burchardi Comitis :
Facto itaque testamento, Monogrammate firmatur. VI.
Synod. Act. 12 :
Καὶ ἐπεδόθησαν δύο χαρτία ἐσφραγισμένα ἀπὸ ϰηρίου ἐϰτυποῦσα μονόγραμμον Κωνσταντίνου Δεσπότου.
Act. 15 :
Χαρτίον βεϐουλλομένον διὰ βούλλας ἐϰτυπούσης μονόγραμμον.
Monogramma, femin. gen. Primasius Africanus Episc. S. Augustini discipulus in Apocalyps. lib. 4. cap. 13. de nota Labari :
In Monogramma, quæ in hunc modum fit, exprimitur, ubi compendio totum Christi nomen includitur.
Charta Adalberonis Episcopi Metensis :
Manu propria nostri nominis Monogrammam subtus signavimus.
◊ Monogrammatum vero usus non nuperus, ut ex Plutarcho et Symmacho innuimus, atque adeo in nummis. Siquidem exstat Marciani Imp. numisma apud Octavium Stradam pag. 249. in quo ejus monogramma exaratur. Descripsimus præterea æreum insignem Placidii Valentiniani Medallionem in Familiis Byzantinis ex Archeio Regio, qui Bonifacii triumphum præfert, cui subduntur 4. monogrammata ; quorum vim haud proclive sit divinare. Vide Notas nostras ad Alexiadem pag. 253. et Descript. Ædis Sophianæ num. 70.
◊ Veteres integra sua non tam nomina quam prænomina haud scripsisse palam est ex veteribus Inscriptionibus, et Ausonii Epigr. 34 :
Lucius una quidem, geminis sed dissita punctis,
  Littera prænomen sic nota sola facit.
◊ In subscriptionibus præsertim nomina ipsa posterioribus sæculis brevi literarum compendio scripsere, eaque deinde in Monogrammatis contraxere formam, quod septimo maxime obtinuit, tametsi horum usum antiquiorem evincant nummi, quos ex Gazophylacio Regio ære incidi curavimus cum cæteris inferioris ævi Imperatorum Constantinopolitanorum numismatibus ad Zonaræ, aliorumque Byzantinorum Scriptorum illustrationem.
les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.
◊ Verum si scrupulosius quæsieris, quis primus Regum Francorum perpetuum monogrammatis usum ac morem in regia Diplomata induxerit, Carolum Magnum hujusce moris auctorem tibi assignat Mabillonius Diplomat. lib. 2. cap. 10. quamvis enim antiquiorum Regum nonnulla proferantur monogrammata, interruptum tamen eorum usum non semel licet advertere ; sed inductum a Carolo Mag. morem ceteri ad Philippum III. Francorum Reges retinuere ; qui nec tum penitus desiit. Qua ratione autem id fecerit Carolus M. docet Eginhardus, ut scilicet imperitiam[] hanc (scribendi)
honesto ritu suppleret, inquit ille, monogrammatis usum, loco proprii signi invexit
. Eadem ex causa eo interdum usi sunt Episcopi. Quibus vero monogramma in usu fuit, id characterem nominis sui appellabant ; recte quidem, ut cum littera unica esse videretur, omnes tamen nominis litteras exprimeret : unde usitatissima hæc in veteribus Chartis formula,
nostrum character impressimus ; nostri nominis karactere et sigillo signari et corroborari præcepimus ; sigilli nostri auctoritate muniri, nostrique nominis subter inscripto karactere, etc
. nihil nisi monogrammatis descriptionem innuere videtur, licet nullum aliquando reperiatur appositum monogramma.
les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.
◊ Sed illud animadversione dignum censet idem Mabillonius, quem hic exscribere non gravabor, quod quæ in crucis formam concinnata sunt monogrammata, in medio præferunt acuminatam quadram, (vulgo Losange) et in ipsa quadra speciem Græcæ litteræ Y, in aliquibus in modum V. conformatæ, plerumque cum puncto de more superposito. Insuper littera hæc in plerisque Diplomatibus alia manu, et quidem regia, expressa est. Quo respicit vulgata illa formula in Diplomatibus Carolinis :
manu propria subter firmavimus, et anuli, etc.
Quid vero mysterii hæc continet ? an hoc Pythagoræ symbolum affectarunt Reges nostri ? an hæc littera cum superiori cuspidatæ quadræ parte composita signat Ya, quod non recentioribus modo Germanis, Armoricis et Anglis, sed etiam antiquis ita significat ? An Carolus qui Theudisce aliquando loqui amabat, ut rata sibi Diplomata hoc compendio contestaretur, id usurpavit ? Literam s cursivam esse, primam vocis subscripsi, sententia est Gattereri ; sed occurrit etiam in monetis Caroli M. quæ monogramma præferunt.
◊ Principum porro monogrammata, quibus ea propria fuerant, quæcumque fere cum in veteribus Tabulis, tum ab ævi nostri Scriptoribus ex iis delineata, sub manum occurrerunt, unica tabella hic repræsentare haud alienum duximus, ut quæ ex variis corroganda fuissent locis, uno conspectu, ea Lectori percipere utcunque liceat.
◊ Ex Monogrammatibus autem summorum Pontificum antiquioribus sex potissimum selegimus, ex Nicolai Alemanni libro de Lateranensibus Parietinis cap. 3. interim dum multo plura nobis exhibeantur a viro summæ eruditionis Francisco Menestrier, in eo opere quod de Armis et insignibus inscripsit.
Primum igitur a nobis delineatum ex Pontificiis Monogramma, est Adriani I. quod ad S. Prudentianam visitur.
Alterum est Paschalis I. in ædibus sacris S. Cæciliæ, et S. Praxedis in Exquiliis.
Tertium est Nicolai I. in Basilica S. Clementis.
Quartum est Xysti III. in Basilicæ Liberianæ arcu majore.
Quintum est Leonis III. in fastigio tribunalis ejusdem Basilicæ Liberianæ.
◊ Sectum denique est ejusdem Leonis in Ecclesia SS. Nerei et Achillei.
His subjunximus Monogrammata Imperatorum Occidentis, ac primum
Caroli M. ex Ughello tom. 8. Italiæ sacræ pag. 50.
◊ Aliud ejusdem Caroli, ex eodem Ughello tom. 5. pag. 600. Zyllesio in S. Maximino pag. 13. et Monumentis Paderbonensib.[] pag. 326. 327. Vide Browerum in Annal. Trevir. ann. 773. Monogrammata Caroli M. et successorum usque ad Ludovicum omnia collegit Heumannus in commentariis de re diplomatica Imperatorum. usque ad Conradum III. Baudissius in libro de Monogram. Imperat. edit. Lips. ann. 1737.
Ludovici Pii, ex Tabulario Heduensi, Ughello tom. 2. pag. 118. et Chiffletio in Trenorchio pag. 195.
◊ Ejusdem Ludovici, ex Beslio in Regibus Aquitan. pag. 18.
◊ Ejusdem Ludovici, ex eod. Beslio ibid. pag. 19. 25.
◊ Ejusdem Ludovici, ex Ughello tom. 2. pag. 118. tom. 3. pag. 625. 673.
Lotharii I. ex Tabulario Eccl. Viennensis, Joanne a Bosco in Vienna pag. 52. Strada pag. 374. 375. et Chiffletio in Trenorchio pag. 267.
◊ Ejusdem Lotharii, ex Tabul. Eccl. Comensis.
Ludovici II. ex Tabul. Casauriensi, Goldasto tom. 3. Rerum Alemann. pag. 151. et Ughello tom. 4. pag. 481. tom. 5. pag. 255. 619. Vide Stradam pag. 375. 377.
◊ Ejusdem Ludovici, ex Ughello tom. 8. pag. 65.
Caroli Calvi, ex ejusdem Monetis, etc. Vide Stradam pag. 380.
Caroli III. ex Tabulario Casauriensi, Ughello tom. 4. pag. 382. 484. 595. 598. 1340. tom. 5. pag. 627. et Strada pag. 382.
◊ Ejusd. Caroli, ex tom. 1. Hist. Leodiensis Chappeavilli pag. 162.
Arnulphi, ex Ughello tom. 3. pag. 708. tom. 4. pag. 601. ex Metropoli Salisburg. tom. 2. pag. 19. 154. 236. et Strada pag. 385. aliter apud Browerum tom. 1. Annal. Trevir. pag. 436. 2. Edit.
Ludovici III. ex Tabul. Eccl. Viennens. et ex tom. 2. Histor. Leod. pag. 169. Vide Stradam pag. 381. 382.
Henrici I. ex Metropoli Salisburgensi tom. 2. pag. 591. tom. 3. pag. 407. et Ughello tom. 2. pag. 205. 207. et tom. 4. pag. 1007. Vide Stradam pag. 400. Henrico II. imperatoriam dignitatem adepto tribuendum esse hoc monogramma observat Godefridus abbas Gottwicensis lib. 2. Chron. Gottwic. pag. 141. Si quidem eæ tantum literæ Henrici I. monogrammatibus inserebantur, quæ purum putumque ejus nomen exprimebant. At vero nullum Henrici I. monogramma visitur apud Ughellum locis hic annotatis.
Ottonis I. ex Tabul. Casauriensi, Chronico Mindensi pag. 734. Hist. Leod. tom. 1. pag. 176. 212. Ughello tom. 1. pag. 898. Browero ann. 942. et Strada pag. 400.
◊ Ottonis II. ex Chronico Mindensi pag. 738. et Zyllesio pag. 21. 27.
◊ Ejusdem Ottonis, ex Tabul. Casaur. Chronico Mindensi pag. 738. Oct. Strada pag. 404. Hist. Leod. tom. 1. pag. 209. et Ughello tom. 1. pag. 495. 960. et tom. 3. pag. 279.
Ottonis III. ex Baldrico lib. 1. Hist. Camerac. cap. 107. 108. Chronico Mindensi pag. 736. 740. et Zyllesio pag. 28.
◊ Ejusd. Ottonis ex Bibl. Cluniac. pag. 409. Histor. Leod. tom. 1. pag. 210. Strada pag. 405. 406.
◊ Ejusd. Ottonis, ex Ughello tom. 1. pag. 495. Vide præterea Brower. in Annalib. Trevir. tom. 1. pag. 491. 2. Edit.
Henrici II. ex Chron. Mindensi pag. 749. Zyllesio pag. 32. et Ughello tom. 2. [] pag. 207. 514. tom. 4. pag. 628. tom. 5. pag. 269.
◊ Ejusdem Henrici, ex Tabular. Eccl. Comensis, Chron. Mindensi pag. 735. Hist. Leod. tom. 1. pag. 213. 226. Zyllesio pag. 29. et Strada pag. 407. 408.
◊ Ejusdem Henrici ex Ughello tom. 4. pag. 959. tom. 5. pag. 673.
Conradi II. cogn. Salici, ex Chron. Mindensi pag. 743. et Hist. Leod. tom. 1. pag. 264.
◊ Ejusd. Conradi, ex Tabul. Casaur. et Ughello tom. 1. pag. 497. 902. tom. 2. pag. 144. 208. 209. 211. et Strada pag. 411.
◊ Ejusd. Conradi, ex Chron. Mindensi pag. 736. 746. Zyllesius paulo aliter pag. 34.
Henrici III. ex Cosma Pragensi pag. 14. Chron. Mindensi pag. 439. Zyllesius pag. 41. 47. paulo secus.
◊ Ejusd Henrici, ex Tabul. Casaur. et Ughello tom. 2. pag. 212. 566. tom. 4. pag. 509. 636. tom. 5. pag. 279. tom. 6. pag. 864.
◊ Ejusd. Henrici, ex Chr. Mindensi pag. 737. Hist. Leod. tom. 1. pag. 280. Jo. a Bosco in Vienna pag. 88. et Zyllesio pag. 36. Vide Stradam pag. 413.
Henrici IV. ex Chron. Mindensi pag. 743. 746.
◊ Ejusdem Henrici, ex Actis Murensis Monast. pag. 23. Chr. Mindensi pag. 741. Zyllesio pag. 43. 45. 52. Ughello tom. 1. pag. 743. tom. 2. pag. 363. Browero tom. 1. pag. 536. 2. Edit. etc.
◊ Ejusd. Henrici ex Waldo in Chron. Lobiensi pag. 401. Vide Stradam pag. 414. 415.
Lotharii II. ex Ughello tom. 1. pag. 508. et Strada pag. 421.
Conradi III. ex Ughello tom. 1. pag. 510. tom. 4. pag. 517. Vide Stradam pag. 423.
Friderici I. ex Aventino pag. 390.
◊ Ejusd. Friderici ex Privileg. Ecclesiæ Hammaburg. pag. 182. Joan. a Bosco pag. 88. et Hist. Leod. tom. 2. pag. 109. 121. et Ægidio Gelonio in Colonia pag. 74.
◊ Ejusd. Friderici, ex Ughello tom. 1. pag. 515. 916. tom. 2. pag. 220.
◊ Ejusdem Friderici, ex Ughello tom. 1. pag. 515. 916. Vide Stradam pag. 424. 425.
Henrici VI. ex Jo. a Bosco pag. 90. Ughello tom. 1. pag. 617. tom. 2. pag. 221. 764. tom. 4. pag. 1088. tom. 6. pag. 866. 893. et Strada pag. 426. 427. et Guilino in Annalib. Alexandriæ pag. 15.
Philippi II. ex Privileg. Eccl. Hammaburg. pag. 195. paulo aliter in Metropoli Salisburg. tom. 3. pag. 361. et apud Ægidium Gelenium in sancto Engilberto pag. 32.
Ottonis IV. ex Ughello tom. 1. pag. 689. tom. 3. pag. 367. et Strada pag. 430. 431. Aliter exhibetur apud Gelenium in S. Engilberto pag. 27.
Friderici II. ex Ughello tom. 1. pag. 469. Strada pag. 434. et Metrop. Salisburg. tom. 2. pag. 182. tom. 3. pag. 261. 272. 363.
Guillelmi, ex Octavio Strada.
Rodolphi, ex Metrop. Salisburg. tom. 2. pag. 183. tom. 3. pag. 262.
Adolphi, ex Octavio Strada pag. 448.
Alberti, ex veteri Charta.
Caroli IV. ex Chron. Mind. pag. 748. 750.
Chlodovei I. apud Perardum in Burgundicis pag. 2.
Chlotarii I. apud eumdem pag. 3.
Dacoberti, apud Ægid. Waulde in Histor. vernac. Lobiensi pag. 317. []
Pipini Senioris, apud eumdem pag. 327. 340. Hæc porro quatuor Monogrammata absit ut tanquam genuina hic proferamus : quinimo ea omnino adulterina et fictitia censemus, cum viro eruditissimo Daniele Papebrochio in Propyleo 2. ad tom. 2. Aprilis, qui bina ista Waldensia jure proscripsit. Ea tamen hic describenda censuimus, ut ad simile proferendum judicium Lectorem provocaremus.
Caroli Martelli, ex Goldasto tom. 2. Aleman. pag. 145.
Pipini Regis, apud Browerum tom. 1. Annal. Trevir. pag. 378. ult. Edit.
Ludovici II. cogn. Balbi, ex Tabul. Eccles. Heduensis, et Chiffletio in Trenorchio pag. 23. 232.
Ludovici III. ex Bibl. Cluniac. pag. 266. 277.
Karlomanni, ex Tabul. Eccl. Heduensis.
Odonis, ex Chiffletio in Trenorchio pag. 271.
Caroli, cogn. Simplicis, ex Hist. Leod. tom. 1. pag. 161. 170. et Chiffletio in Trenorchio pag. 274.
Rodulphi, ex Beslio, in Hist. Pictav. pag. 239.
◊ Ejusd. Rodulphi, ex Bibl. Clun. pag. 411. et in Notis pag. 71.
◊ Ejusd. Rodulphi, ex Beslio pag. 239. et Chiffletio in Hist. Trenorch. pag. 277.
Ludovici IV. ex Bibl. Cluniac. pag. 266. 267. et Chiffletio in Trenorchio pag. 280.
Lotharii, ex Tabul. Monast. Humolariensis.
◊ Ejusd. Lotharii, ex Beslio pag. 252.
◊ Ejusd. Lotharii, ex Buzelino pag. 343.
Roberti filii Regum, ex Charta ann. 987. in Tabulario Corbeiensi.
◊ Ejusd. Roberti, ex ejusd. nummo in ἀρχείῳ RR. PP. Canonicor. Regul. S. Genovefæ Paris.
◊ Ejusd. Roberti, ex Perardo in Burgundicis pag. 171. paulo aliter in Tabular. S. Genovefæ Paris. ann. 1035.
◊ Ejusdem Roberti ex Tabul. Fossatensi.
Henrici I. ex Tabul. Humolariensi.
◊ Ejusdem Henrici, ex Chiffletio in Trenorchio pag. 315.
◊ Ejusdem Henrici, ex Tabular. Fossatensi.
Philippi I. ex ejus nummo.
◊ Ejusdem Philippi, ex Chiffletio in Trenorchio pag. 316.
◊ Ejusdem Philippi, ex eod. Chiffletio pag. 325. Bibl. Cluniac. pag. 528. 530. et Spicilegio Acheriano tom. 2. pag. 600.
Ludovici VI. ex Bibl. Clun. pag. 1391.
Ludovici VII. ex Bibl. Cluniac. pag. 1430.
◊ Ejusdem Ludovici, ex 30. Regesto Chartophylacii Regii.
◊ Ejusd. Ludovici, ex Histor. S. Aniani Aurelian. pag. 83. 85. et Hist. Trenorch. pag. 447. 452.
Philippi II. cogn. Augusti, ex Bibl. Cluniac. pag. 534. 1490. et Hist. S. Aniani pag. 82.
Ludovici VIII. ex 30. Regesto Chartophylacii Regii Ch. 271.
◊ Ejusd. Ludovici, in eod. Regesto ann. 1224.
S. Ludovici IX. ex Bibl. Cluniac. pag. 1503. 1520.
◊ Ejusd. S. Ludovici, ex 30. Regesto Tabularii Regii Ch. 271. et al.
Philippi III. ex eod. Regesto.
Philippi IV. ex Tabul. Regio.
Pipini I. Regis Aquitaniæ, ex Beslio in Regib. Aquitan. pag. 25.
Pipini II. et III. Regum Aquitan. ex eodem Beslio pag. 21. 26. 28. et Chiffletio in Trenorchio pag. 193.
Caroli Regis Provinciæ, Lotharii F. ex Tabul. Viennensi.
Karolomanni Regis Bajoariæ, ex Ughello tom. 2. pag. 184. et Strada pag. 385.
◊ Ejusdem Karlomanni, ex Tabul. Casauriensi.
Ludovici Regis Bajoariæ, ex Aventino pag. 185.
Caroli Regis Bajoariæ, ex Ughello tom. 2. pag. 186. 188. 189.
Zuentebaldi Regis Lotharingiæ, ex Hist. Leod. tom. 1. pag. 163. et Browero tom. 1. Hist. Trevir. pag. 441. 2. Edit.
Bosonis Regis Provinciæ, ex Tabul. Ecclesiæ Viennensis fol. 13.
Ludovici Regis Provinciæ, Rodulphi Regis ex Ermengarda F. ex Tabul. Eccles. Gratianopol. pag. 84.
Conradi Regis Burgundiæ, Rodulphi F. ex Bibl. Cluniac. pag. 267.
◊ Ejusd. Conradi, ex Tabul. Viennensis Eccles.
◊ Ejusd. Conradi, ex Tabul. Eccl. Vienn.
Rodulphi III. Regis Burgundiæ, ex Notis ad Bibl. Clun. pag. 72.
◊ Ejusd. Rodulphi Regis, ex Tabul. Eccl. Vienn.
◊ Ejusd. Rodulphi Regis, ex eod. Tabul. fol. 9. 10. Vide Oct. Stradam pag. 394.
Widonis Regis Italiæ, ex Ughello tom. 2. pag. 122. 191. tom. 3. pag. 275. tom. 4. pag. 491. Vide Octav. Stradam pag. 391.
Lamberti Regis Italiæ. Vide Stradam pag. 392.
Berengarii Regis Italiæ, ex Ughello tom. 1. pag. 896. tom. 2. pag. 126. tom. 3. pag. 37. tom. 4. pag. 88. 488. 606. 795. tom. 5. pag. 260.
◊ Ejusd. Berengarii, ex Tabular. Casauriensi, et Tabul. Episcopatus Comensis, et Strada pag. 390. et Annalib. Alexandriæ pag. 336.
Hugonis Regis Italiæ, ex Tabular. Episcop. Comensis, ex Joan. a Bosco pag. 60. et Ughello tom. 1. pag. 855. tom. 2. pag. 197. Vide Stradam pag. 395.
Lotharii Regis Italiæ, Hugonis F. ex Tabul. Eccl. Viennens. Vide Stradam pag. 396.
◊ Ejusdem Lotharii, ex Ughello tom. 1. pag. 855. tom. 2. pag. 262.
◊ Ejusdem Lotharii, ex Jo. a Bosco pag. 60.
Arduini, cujus meminit præ cæteris Petrus Damian. lib. 5. Epist. 16. ut et Leo Ostiensis lib. 2. cap. 68. ex Tabul. Episcopat. Comensis.
© École des chartes.