◊ De istiusmodi examine multa præ cæteris habet Hincmarus Rem. de Divortio Lotharii et Tetbergæ :

Vicarius ipsius feminæ ad judicium Aquæ Ferventis exiit, et postquam incoctus fuerat ipse repertus, eadem femina maritali toro ac conjugio regio... est restituta.

Infra :

Constat nimirum, ut inquiunt, quia in Aqua Ignita coquuntur culpabiles, et innoxii liberantur incocti, quia de igne Sodomitico Lot justus, evasit inustus, et futurus ignis, qui præibit terribilem judicem, Sanctis erit innocuus, et scelestos aduret, ut olim Babylonica fornax, quæ pueros omnino non contigit, neque contristavit, vel quicquam molestiæ eis intulit ; sed vincula eorum comburens, incendit quos reperit de Chaldæis ministros Regis, qui eam succendebant.

◊ Istis igitur exemplis hanc examinis et purgationis formam induxere veteres, quæ in orationes in Ordine exorcismi vel benedictionis aquæ calidæ retulere, ex qua sequentia excerpsimus, quæ ad ritum hujusce examinis illustrandum spectant :

Cum homines vis mittere ad comprobationem Judicii Aquæ Calidæ, primum fac eos intrare cum omni humilitate in Ecclesia, et prostratis in oratione dicat Sacerdos has orationes (quas prætermittimus). His orationibus completis surgatur pariter, et coram hominibus illis cantet Presbyter Missam, et faciet ad ipsam Missam offerre. Cum autem ad Communionem venerint, antequam communicet, interroget Sacerdos cum adjuratione, et dicat : Adjuros vos, etc. (ut supra ubi de Aquæ frigidæ judicio). Deinde imponatur ignis subter caldaria, et dicat Sacerdos has orationes, quando ipsa aqua calescere cœperit, etc. et qui manum mittit in aquam ad ipsum examen, dicat Orationem Dominicam, et signet se signaculo Crucis, et festine deponatur ipsa aqua fervens desuper juxta ignem, et judex perpendat ipsam lapidem inligatam ad mensuram N. infra ipsam aquam more solito, et sic inde extrahat eam in nomine Domini ipse qui intrat ad examen judicii. Postea cum magna diligentia sic fiat involuta manus sub sigillo judicis signata, usque in die tertio, quo visa sit viris idoneis et æstimata.

Quæ hic habentur de lapide inligato, distinctius explicantur in Legibus Adelstani Regis :

In aqua fervente accipiat homo lapidem, qui per funem suspendatur in simpla probatione per mensuram palmæ, in tripla autem unius ulnæ ; manus vero sigilletur, et aperiatur, ut supra diximus in consecratione ferri.

Nimirum lapis fune desuper alligatus in cacabum demergebatur, quem reus extraheret, immissa in aquam ferventem manu, vel brachio.

◊ Ex ordine porro ad benedicendum aquam ferventem patet, in æno, vel æneo, id est, cacabo, seu olla calefactam aquam igne supposito. Glossæ Græc. Lat. χαλϰεῖον, Olla, æneum, miliarium. Hinc in Lege Salica tit. 55. § 1 :

Ad Æneum mallare : si quis ad Æneum mallatus fuerit, et forsitan convenerit, ut ille qui admallatus est, manum suam redimat, etc.

Adde § 7 :

Manum suam in Æneum mittere,

in Pacto legis Salicæ tit. 76. § 2.

Ad Æneum fidem facere

, in eodem Pacto tit. 59. § 1. Pactum Childeberti et Chlotarii. § 4 :

Si homo ingenuus in furto inculpatus, ad Æneum provocatus manum incenderit, quantum inculpetur, furtum componat.

Gregorius Turonens. lib. 1. Miracul. cap. 81 :

Factis rei veritas approbetur : succendatur igni Æneus, et in ferventi aqua annulus cujusdam projiciatur : qui vero eum ex ferventi unda sustulerit, ille justitiam consequi comprobatur.

Adde lib. de Gloria Confess. cap. 14. Leges Adelstani Regis apud Bromptonum pag. 856 Leg. Inæ Append. :

Si aquæ judicium fit, calefiat, donec excitetur ad bullitum, et sit alfetum (caldarium) ferreum vel æreum, vel plumbeum, vel de argilla ; et si anfeldthythe sit, (id est simplex accusatio) immergatur manus post lapidem vel examen usque ad Wriste, (id est carpum), et si triplex accusatio sit, usque ad cubitum.

conf. Adelst. concil. Greatanl. cap. 26. Quod vero æneum veteres, alii caldariam appellarunt. Lex Longobard. lib. 1. tit. 33. § 1 Luithpr. 50. (5, 21) :

Si quis servum alienum sine voluntate domini sui in sacramentum miserit, aut manum in Caldaria mittere fecerit, etc.

ubi Editio Heroldi Calderiam. Examen Caldariæ, in Usaticis Barcinonensibus cap. 46 :

Deinde quidquid jurent, per examen Caldariæ demonstrent.

Cap. 74 :

Respondere debent Bajulis suis de eorum directis per Calderiam, etiam sine judicio.

Cap. 10 :

Uxores rusticorum manibus propriis per Calderiam... se expient. Caldaria judiciaria,

in Charta Gastonis Vicecom. Beneharn. ann. 1282. in hist. Beneharn. lib. 5. cap. 10. n. 2. cap. 28. n. 4 :

Concessi quoque eidem Ecclesiæ Caldariam Judiciariam cum marmore, ita quod in toto Archidiaconatu non habeatur, nisi ibi tantummodo :

ubi marmoris voce intelligitur, ni fallor, vas marmoreum ad examen per aquam frigidam. Lapis potius in cacabum demersus. Vide Grimm. Ant. Jur. pag. 923. Vide Epistol. Joannis II. Archiepisc. Lugdun. ad Glascuensem Episc. pag. 492. et Petrum de Dusburg. in Chron. Prussiæ cap. 332.

◊ Cacabus, pro examine ferventis aquæ usurpatur in Charta ann. 1102. apud Ughellum tom. 7. pag. 864 :

Ferrum, Cacavum, pugnam, aquam vobis non judicabit, vel judicari faciet.

Johannes Tinnemuthensis in Vita S. Paterni Episcopi Venetensis n. 4 :

Tunc in fervore spiritus jubet Paternus aquam in æneo Cacabo, donec ferveret, calefieri, et manum immittens, albam et frigidam post aliquantulum moræ spatium traxit.

◊ Sed præstat veterem Notitiam ex adversariis Peirescianis a me dudum descriptam, ad istius examinis supra allatos firmandos ritus, vice corollarii hoc loco inserere :

Arnulfus, Amara Farina cognominatus, S. Mariæ Monasterio vineas suas post mortem filiorum suorum Laurentii et Frogerii, si absque liberis migrarent a sæculo, in perpetuum concessit. Quibus nullo remanente hærede defunctis, Gaufridus Adelelmi filius, Telbertusque Præpositus, Odilaus, atque Lambertus sese hæredes illius propinquitate sanguinis asserentes, donationem illam irritam fore debere proclamantes, prædictis vineis calumniam imposuerunt, quod in Curia S. Mariæ ante Richildim Abbatissam veraces, sublimesque personæ, quorum nomina subter scribuntur, Aperta Lege probandum fore judicaverunt : qui videlicet calumniatores hominem suum, Hermaldum nomine, sicut dijudicatum fuerat, in sanctiss. Trinitatis Ecclesiam, ubi calefiebat aqua, deduxerunt. Sed Deus omnipotens, judex justus et rectus S. Matris suæ famularum, tanti non patiens injuriam detrimenti, nec viri fidelis volens eleemosynam remanere in manus iniquorum, aperto manifestavit judicio, illos prædictarum calumniatores injuste extitisse vinearum. Nam prædictus Hermaldus Missa celebrata, corporisque Christi ac sanguinis Communione percepta, necnon et jurejurando super sanctorum reliquias pro more persoluto, ita oculorum lumine privatus erat, ut vix ad sartaginem, in quam manum missurus erat, sicut ipse postea omnibus, qui aderant, retulit, recedere potuisset. Immissam vero manum ita ex aqua lotam retraxit, ut ipse non solum in manu, verum etiam interius pæne usque ad intima cordis se combustum confiteretur, et ille, et magistri sui, prædicti scilicet calumniatores, reatum suum signi virtute cognoscere cogerentur. Qui etiam dum in manum, sicut moris est. sigillare permitteret, rogaretur ; aiebat se nullatenus posse præ dolore pati, ut aliquid manum illam contingeret. Servatus in manu nuda usque ad diem tertium, inflatam admodum et excoricatam, sanieque jam carne putrida effluentem dexteram invitus ostendit. Ita divinitus ostensa veritate, et falsitate detecta, recte acquisitæ omnino remanserunt Cœnobio vineæ. Nomina judicum sive testium Gaufridus de Meduana, Clarembaldus atque fratres ejus, Adelaldus, Gaufridus, etc.

Habetur alia Charta in hanc rem in Hist. Monast. S. Nicolai Andegav. pag. 67. Quibus omnibus addenda, quæ habent Sibrandus a Sicama ad Legem Frision. tit. 14. ex Jure Frisico vernaculo, et Kilianus in Waeterordeel.

◊ Pontif. antiquissimum MS. :

Incipit adjuratio ferri vel Aquæ fervidæ in simplo unum pondus, in triplo tria ferrum æquiparet pondera. Et in illa adjuratione non adsint, ut prædiximus, nisi jejuni. Et dictis letaniis sic sacerdos in loco ubi ferrum accenditur, vel Aqua infervescatur adjurationem initiando inchoet.

Sequuntur orationes.

His peractis aqua benedicta cunctis adstantibus detur ad degustandum, et aspergatur per totam domum

. Ubi notandum pondus e cacabo extrahendum, pro ratione criminis aut levius aut ponderosius fuisse. Improbatum tandem atque interdictum fuit legum canonumve auctoritate ejusmodi aquæ ferventis judicium, ita tamen ut judices etiam inferiores illud revocare potuerint, cum judicarent necessarium. Id saltem colligitur ex Libertat. novæ bastidæ de Avoy ann. 1308. in Reg. 40. Chartoph. reg. ch. 62 :

Item duellum, vel judicium Aquæ ferventis, vel ferri candentis in dicta bastida non fiat, cum sit legibus et canonibus improbatum nisi aliter dominus senescallus Carcassonensis et abbas Candelii, vel ejus judex secundum criminis qualitatem cognoscerent faciendum.

Vide Grimmii Antiq. Jur. pag. 919. Phillipsii Histor. Jur. Anglos. § 55. 2. et ejusdem Hist. Jur. Angl. vol. 2. pag. 270. Adelungius laudat C. Grupen. Observationes rerum et antiquitat. German. et Romanor. pag. 45.