FRANCI 1, Glossarium mediae et infimae latinitatis, Du Cange et al.

« 1 franci » (par C. du Cange, 1678), dans du Cange, et al., Glossarium mediae et infimae latinitatis, éd. augm., Niort : L. Favre, 1883‑1887, t. 3, col. 589a. http://ducange.enc.sorbonne.fr/FRANCI1

1. FRANCI, dicti viri potissimum ex nobilitate, ingenui, ipsique proceres. Decretio Childeberti Regis cap. 8 :

Ita, ut si Francus fuerit, ad nostram præsentiam dirigatur, et si debilior persona fuerit, in loco pendatur.

Capitulare Compendiense ann. 757. cap. 5 :

Si Francus homo accepit mulierem, et sperat, quod ingenua sit, etc.

Hincmarus Remensis Opusc. 33. cap. 1 :

Et de alia terra, quam Franci homines in eadem villa in suis proprietatibus dederunt.

Hincmarus Laudunensis tom. 2. pag. 335 :

Ipso resultante, quod Francus esset, et ut liber se defendere vellet et quiret, etc.

Charta Caroli Calvi, apud Sanjulianum in Tornutio pag. 510 :

Neque præsumat horum quisquam ab eorum servis, colonis, seu Francis super eorum terram commanentibus exigere.

Tabularium S. Remigii Remensis :

Anno Incarnationis Domini 861. episcopatus autem Domni Hincmari 17. veniens Missus Domni Regis Karoli, nomine Gautselmus, Clericus, in villam Condatum, sitam super fluvium Matronam 8. Kl. Octob. ex præcepto præfati gloriosi Regis, coram testibus multis, Francis videlicet atque colonis, et consignans tradidit ipsam villam Missis Domni Hincmari Adaloldo scilicet, Custodi Ecclesiæ S. Remigii, et Herigaudo, ipsius Advocato.

Conventio Episcop. Lingon. inter et Landricum Grossum ann. circ. 1076. apud Guerad. post. Irminon. pag. 362 :

Set et servos vel Francos, quoscumque tunc temporis calumpniando requisivi, similiter in toto et in perpetuum... verpivi.

Litteræ ann. 1340. tom. 1. Hist. Dalphin. pag. 53 :

Mandamus quatenus visis præsentibus, cum omnibus hominibus equitibus et peditibus... ad diem quindenam festi Nativitatis B. Joannis Bapt. proximam apud S. Marcellinum personaliter interesse velitis et curetis, parati nobiles et Francos vestræ castellaniæ librare, etc.

Charta Balduini Comitis Flandriæ ann. 1220. apud Miræum tom. 1. Diplom. Belgic. pag. 292 :

Item si burgensis allodium alicujus in oppido coram Francis hominibus et scabinis invadiaverit, vadimonium suum ibidem, judicio Scabinorum, obtinebit.

Ita Francus homo in Formulis veterib. Bignonii cap. 2. 3. Homines bene Franci Salici cap. 5. Sic denique passim in Capitulis Caroli M. et Caroli Cal. in Concilio Duziacensi I. pag. 105. etc. Vetus Notitia ex Pancharta Nigra Turon. ann. 926 :

Quam reclamationem per sex fere annos ducentes, propter cupiditatem Francorum hominum, qui eas quoquo modo possidebant, nunquam ad justitiam perducere potuit.

Charta S. Karilefi in Actis Episcopor. Cenoman. pag. 83 :

Ab aliis etiam nobilibus et Francis personis ex rebus eorum ditatus sum.

Alia Charta apud Beslium pag. 247 :

Et nullus nostrorum hæres aut successor, Comes, aut Episcopus, Vicarius aut Centenarius, nec quilibet Francus, et ipsi potestati vicinus, audeat hanc donationem nostram violare, etc.

In Chartis aliquot anni 799. apud Henschenium in Comment. ad Vitam Ludgeri Episcopi § 4. Ingenuus, nobilis, et Francus, idem sonant. Exin viri liberi, ingenui et immunes ab oneribus ac præstationibus servilibus dicti promiscue Franci. Turpinus in Hist. Caroli M. cap. 31 :

His a Rege relatis, populi nummos saluberrimæ promissionis devotissime offerebant, et qui libentius reddebat, Francus sancti Dionysii ubique vocabatur, quomodo liber ab omni servitute, Rege præcipiente, erat. Hinc mos surrexit, ut terra illa, quæ antea vocabatur Gallia, tunc Francia vocaretur, id est, ab omni servitute aliarum gentium libera.

Papias : Liber, Francus homo. Anonymus de nominibus Germanorum :

Francus, Franciscus, liber, liberius, ἐλεύθερος, per syncopen seu synalephen, a

fry, et anck, quasi fryanch ; fry Saxonice, frei diphtongo Suevica est liber, adjective ; Ancke,

est adolescens, juvenis, nomen hodie gentile multis familiis, etc

. Capitul. 6. Caroli M. ann. 803. cap. 8 :

De servis, qui Francas feminas accipiunt, etc.

Capitul. Caroli C. Pistens. ann. 864 :

Notum fieri volumus omnibus Dei et nostris fidelibus quoniam quidam Comites nostri nos consuluerunt de illis Francis hominibus qui censum regium de suo capite, sed et de suis rescellis debebant, qui tempore famis, necessitate cogente, seipsos ad servitium vendiderunt.

Charta Roberti Regis ann. 1005. in Probat. Hist. Vergiacensis pag. 52. et apud Perardum pag. 170 :

Et cum omnibus consuetudinariis exactionibus, ab iis etiam, qui Francorum nomine censentur, pro debito exigendis.

Alia Ottonis Comitis ann. 1004. in iisdem Probat. pag. 54 :

Et consuetudines, quas debent ipsi servi et ancillæ, et etiam illi, qui Francos se dicunt desuper potestatem manentes, etc.

Charta Henrici Imp. ann. 1039. in Chronico Mindensi pag. 737 :

Aut homines ipsius Ecclesiæ, Francos, liberos, et Ecclesiasticos, litones, maalman, vel servos, etc.

Occurrunt eadem verba pag. 739. 740. 741. Charta Willelmi Nothi Regis Angliæ ann. 1080. in Tabul. Cadomens. Monast. :

Item in insula de Gersoi unum molendinum duorum Francorum hominum... in Goisberti villa terram duorum Francorum hominum, pro filia sua facta Monacha.

Horum verborum loco in alia ejusdem Willelmi Charta ibid. habetur :

Cum molendino duobusque Liberis hominibus.

Charta Villæ-novæ in Dumbis ann. 1426 :

Petrus Varmon recognovit se esse justiciabilem D. Ducis Borbonii ad causam castri Villæ-novæ, et promittit se fidelem fore dicto Domino et contribuere in dicto castro, prout faciunt alii homines Franci.

Fridericus I. Imp. in Actis Adriani IV. PP. apud Baron. ann. 1151 :

Supervenit Francus, vere nomine et re nobilis, eamque (Romam), quæ adhuc in re residua fuit, ingenuitate fortiter eripuit.

Chron. Fossæ-novæ ann. 1192 :

Et nos per Francos facit amodo vivere Francos.

Garin mes peres fu Frans hom et gentis.

Philippus Mouskes :

L'enfant de Champagne avoec,

Et maint Franc bacelier iluec.

Vide Perardum pag. 147. Probat. Hist. Turenensis pag. 105. Probat. Hist. Sabaud. pag. 55. Rymer. tom. 7. pag. 190. etc. Scribit Butelerius in Summa rurali hominem obnoxiæ ac servilis conditionis Francum fieri, si ei permittat dominus feudum acquirere intra dominii sui fines.

les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.

◊ At vero inter homines Francos alii censum de capite debebant atque talliæ erant obnoxii, alii ab ea liberi et immunes erant. Primum docet Edictum Pistense cap. 28 :

Ut illi Franci qui censum de suo capite vel de suis rebus ad partem regiam debent, etc.

Alterum aperte innuunt Consuetudines Marchiæ Dumbarum art. 12 :

Omnis Francus, cujuscumque homo Francus sit, punietur in dominio in quo forefecerit secundum jus et rationem, scilicet illi Franci, qui non debent manum mortuam.

les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.

Franchus, Liber, immunis ab oneribus et præstationibus servilibus. Charta Lud. X. Reg. Franc. ann. 1313. in Bibl. Colbert. Regest. 56 :

Quod omnes universi et singuli homines de Leucata et tu sitis Franchi et liberi a dicta servitute.

les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.

Francus Serviens. Antiquit. Tricassinæ MSS. fol. 195. v°. :

Item placet nobis quod tres Franchi Servientes Capituli in suis Ecclesiis Parochialibus Ecclesiastica percipiant, et libere percipiant Sacramenta.

Francus Tenens, Idem, qui libere tenens, Franc tenant. Assisæ Henr. II. Reg. Angl. apud Clarendon :

Si quis obierit Francus tenens, hæredes ipsius maneant in tali saisina, qualem pater suus habuit, de qua fuit vivus et mortuus, de feodo suo, etc.

Vide Libere tenens, in voce Tenens. At

Francus, in Historia Abbatiæ Condomensis videtur sumi pro tenente obnoxiæ conditionis, quique in commercio fuerit. Pag. 463 :

Oliverius Monachus dedit Francum unum in loco, qui dicitur Biraged.

Ibid. :

Dederunt Francum unum in loco, qui dicitur Estoubed.

Pag. 464 :

Dederunt S. Petro Ecclesiam, quæ vocatur Nux sicca, et Francum unum, et alium Francum in loco, qui dicitur Anezag.

Adde pag. 478.

Francus, opponi videtur villano, in quadam Consultatoria, edita post Observantias Regni Aragon. fol. 43 :

Si vir præmoritur supervivente uxore, uxor ingenua, i. Infançona, vel uxor Franca, i. civitatis, etc.

P. Carpentier, 1766.

Franci Homines S. Georgii memorantur in Memor. E. Cam. Comput. Paris. ad ann. 1391. fol. 272. r°. :

Item à autres personnes, que l'en nomme Frans hommes saint George, desquels la cognoissance en appartient au roy et à ses officiers, et ne payent rien pour ce.

les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.

Francus et Quitus, Formula a Gall. Franc et quitte. Epitome Constitut. Eccl. Valentiæ ab ann. 1200. ad ann. 1580. tom. 4. Conc. Hisp. pag. 143 :

Pro distributionibus sibi annuatim solvendis, super decimis de Alzira ; illisque auctoritate propria levandis et exigendis, et in dictas distributiones convertendis, Franchis et Quitis, et absque omni onere expensarum percipiendis.

les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.

Francum Festum, Gall. Franche-Feste, in Charta ann. 1424. dicuntur nundinæ quod mercatores qui ad eas accedunt immunes sint a consuetis exactionibus.

les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.

Francum Oleum, Purum, legitimum. Statuta Arelat. MSS. art. 103 :

Nullus revenditor olei vendat oleum alicui causa comedendi, nisi Francum.

Eadem

notione Vinum Francum, in Charta ann. 1143. apud Baluz. Hist. Tutel. col. 475. Vinum sanum et Francum, in Constit. MSS. Cluniac.

les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.

Franci Pisces, Ii dicuntur quos Dominus loci sibi reservavit. Chartul. Monast. SS. Trinit. Cadomens. fol. 23. verso :

Domina Abbatissa debet habere salmones et turgones et alosas et lampreas, et porpedes et omnes Francos Pisces. Franchi Pisces

dicuntur in Statutis Massil. lib. 1. cap. 50. recentes, boni, Gall. Frais.

les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.

Franca Terra dicitur ad discrimen illius quæ in villenagio tenetur. Chartul. S. Vandreg. tom. 1. pag. 171 :

Nicolaus vero assensu et permissione nostra permutavit dimidiam acram prædictæ Francæ Terræ a Garnerio de Moncello pro dimidia acra suæ villanæ... tali inter eos irrefragabiliter tenenda conventione, quod Nicolaus dimidiam acram terræ villanæ liberaliter tenebit.

Ibid. tom. 2. pag. 2084 :

Quamdam compositionem cum Petro homine nostro de Ceus fecimus ; pro decima ejusdem terræ de Ceus, quam supradictus Petrus jure hæreditario possidebat, duas acras Terræ Francas, sicuti habebamus, dedimus.

les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.

Franca Villa, Quæ certis Franchisiis seu privilegiis gaudet. Charta ann. 1273. tom. 9. Spicileg. Acher. pag. 259 :

Cum Villa Tysiaci ab ipsius fundatione Franca et libera constituta fuerit a Domino Bellijoci qui tunc regnabat, et postea ab ipsius successoribus.... libertas dictæ Villæ Tysiaci et franchisia approbata et confirmata fuit.

Charta Arnoldi D. de Wesemale apud Baluzium tom. 2. Hist. Arvern. pag. 92 :

Quod homines terræ nostræ nunquam in terra sua Brabantiæ in Francas Villas vel alias ad morandum recipiantur.

Francus Bancus. Vide in Bancus.

les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.

Franca Vasa, Probata. Ordinatio de officiis domus Dalphin. ann. 1340. tom. 2. Hist. Dalphin. pag. 393 :

Item præfatus magister Botellerius, sit cum omni solertia diligens bona vina perquirere pro pretio quo poterit meliori, nec obmittat sollicitare frequentius magistrum Hospitii, et thesaurarium ac provisorem, quod opportuno tempore in locis magis convenientibus fiat provisio debita boni vini, quodque vasa ubi vina reponuntur, sint Francha et solida, et ut expedit reparata ad ipsum vinum utiliter conservandum.

Francus, Moneta Francica, nostris Franc. Francxs Bordallés, Franci Burdegalenses, in Consuetud. Solensi, tit. 9. art. 3. Charta Ecclesiæ Brivatensis ann. 1315 :

Unus denarius auri vocatus Franc pro xx. sol. computatus.

Vide Franchus et in Moneta.

« 2 franci » (par les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736), dans du Cange, et al., Glossarium mediae et infimae latinitatis, éd. augm., Niort : L. Favre, 1883‑1887, t. 3, col. 590a. http://ducange.enc.sorbonne.fr/FRANCI2

2. FRANCI, Bellicosi, armis et bellica laude commendati ; unde nostris Francorum nomen. Sigebertus Gemblac. initio Chronog. :

Valentinianus Francos Attica lingua appellavit, quod Latina lingua interpretatur feroces.

Liber de Castro Ambasiæ, etc. cap. 4. tom. 10. Spicileg. Acher. pag. 525 :

Sicambri hæc audientes cæsos Alanos omnino deleverunt. Romani Attica lingua tunc eos Francos, id est, feroces appellaverunt ; diuque a tributo liberi vixerunt.

Chron. MS. Regum Franc. ex Musæo D. de Cangé :

Et videns eorum audaciam et fortitudinem vocavit eos Francos, id est, feroces.

Ernoldi Nigelli Carmen elegiacum pro Ludov. Imper. lib. 1. vers. 341. apud Murator. tom. 2. part. 2. pag. 26 :

  Arma ferunt semper, bellis est sueta juventus.

    Bajulat hæc juvenis, hoc agit arte senex.

Namque ipsum nomen Francorum horresco recensens.

    Francus habet nomen a feritate sua.

Robertus Guaguinus in Epist. ad Franciscum Ferrebout ann. 1468. apud Marten. tom. 1. Anecd. col. 1837 :

Tradunt enim qui res gestas scribunt, ob eam rem Francos dici, quod sint vel Romano tributo Franci, hoc est, liberi ; vel quod verius est, feroces, non ea quidem ferocitate qua furit insolens barbaries, sed animi virtute clarissima, quam amor libertatis ingenuis pectoribus ingenerat.

Franci dicti etiam Latini in Hist. Orient. Jacobi de Vitriaco lib. 3. apud Marten. tom. 3. Anecd. col. 275 :

Christianorum variæ sunt gentes, et in varias sectas divisæ, quorum primi sunt Franci, qui Latini verius appellantur, homines bellicosi, armis exercitati, capite nudi ; et isti pure Catholici sunt.

Vide Francia.

P. Carpentier, 1766.

◊ Apte omnino Valesius in Notit. Gall. ad hanc vocem, apud Sigebertum aliosve, pro Attica lingua, legendum censet, Hattica, sive Chattica lingua, vel saltem ita ab ipsis scribendum fuisse. Et quidem qua ratione vox Franci, ut Feroces significet, a Græco accersiri possit non video. Francorum mores suæ ætatis sic prosequitur Ant. de Coulencourt in Chron. MS. abbat. Corb. ad ann. 1529. contin. fol. 96. r°. ex Tabul. ejusd. monast. :

Qui sunt hodie Francorum mores, non erit mihi alienum describere. Romanarum literarum appetentissimi sunt, ac Latinarum æmuli in eodem studiorum genere. Penes magistratus judicia sunt : regis est eos creare. In bellis cataphracto equite utuntur, non amplius sagittariis, ut olim : comitantur bellica tormenta exercitum : curribus vehuntur : magis ordine quam agminibus pugnant, majore ferocia quam arte. Colunt regem incredibili affectu. Mos est Francis cito auxilium promptumque, aut aliquid simile polliceri, facto tamen tardos esse, potius semetipsos quam sua offerre. Multa religio in templis : in religione sanctitas : episcoporum majestas : in clero dignitas et veneratio multa : frequens in cerimonia cantus, et ob eam rem musicæ studium his propemodum peculiare. In vestitu et calceatu nostra memoria continue variatum. Item est miles Francus ad subitaneos casus audax et promptus et plerumque felix : in diu meditatis minus fervens, et raro bene fortunatus.

Quis hodiernos mores depictos non credat ? Sed neque prætermittenda sunt quæ de Francis leguntur in Poem. de Cléomades MS. :

.......... Lors s'en ala

El royaume de France droit,

Que on adonc Gaule nommoit,

Pour aprendre sens et hounour,

Et che qu'il affiert à valour.

Fu lonc tamps en celui pais :

Car en ches ancyens escrips

Treve-on que lonc tamps a esté

France la flours et la purté

D'armes, d'onnour, de gentilesse,

De courtoisie et de noblesse,

Chou est la touche et l'examplaire

De chou c'on doit laissier et faire.

« 3 franci » (par les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736), dans du Cange, et al., Glossarium mediae et infimae latinitatis, éd. augm., Niort : L. Favre, 1883‑1887, t. 3, col. 590b. http://ducange.enc.sorbonne.fr/FRANCI3

3. FRANCI, Sic appellabantur ii qui magnos dies seu assisias publicas et generales Parium Franciæ tenebant. Ita D. De Lauriere in notis ad Edictum Philippi VI. ann. 1344. tom. 2. Ordinat. Regum Franc. pag. 214. ubi illud e veteri Parlamenti stylo part. 1. cap. 23. § 1. refert :

Ubi quis appellavit ab hominibus alicujus Paris, qui super se habent homines Judicantes in curia dicta Paris, qui dicuntur Franci.