« »
 
[]« Capitaneus » (par C. du Cange, 1678), dans du Cange, et al., Glossarium mediae et infimae latinitatis, éd. augm., Niort : L. Favre, 1883‑1887, t. 2, col. 134b. http://ducange.enc.sorbonne.fr/CAPITANEUS
CAPITANEUS, Adjectivum, præcipuus, principalis, qui est in Capite, capitalis. Hincmarus de Ordine Palatii cap. 27 :
Capitanei ministrales certatim de die in diem nunc istos, nunc illos, ad mansiones suas vocabant, etc. Capitaneum Monasterium,
apud Baldricum lib. 3. Chron. Camerac. cap. 38. et in Annal. Benedict. tom. 2. pag. 457. Capitaneum altare, in Charta Petri Morinorum Episc. ann. 1237. et alibi. Capitanea crux, apud Marten. tom. 3. Anecd. col. 588. Capitaneus locus, Gall. Chef lieu, in nova Gall. Christ. tom. 3. col. 489. et in Actis SS. Benedict. sæc. 3. part. 1. pag. 121.
P. Carpentier, 1766.
Capitaneus Sensus, Inconsultus naturæ impetus, Gall. Premier mouvement. Vide infra Sensus.
P. Carpentier, 1766.
Capitaneus, Rector, ductor, qui rei alicui præfectus est. Inquisit. ann. 1268. ex schedis Pr. de Mazaugues :
Item dixit quod quadam alia vice ipse testis cum triginta equitibus, quorum erant Capitanei seu rectores dom. Guillelmus,..... iverunt ad dictum territorium custodiendum.
Lit. ann. 1355. in Reg. 84. Chartoph. reg. ch. 367 :
Quem constituerat Capitaneum seu dispensatorem domus suæ.
Capitaneus, Caput militum, præfectus copiis militaribus, nostris Capitaine. Guill. Guiart :
Serjens et Mestres Capitaines
Font espartir aval les plaines.
Caput exercitus, apud Fredegar. in Chron. cap. 78. Duces in capite, Gall. Generaux en chef, apud Gregorium Turon. lib. 4. Hist. cap. 5 :
Rex Godegisilum et Gunthcrannum Duces in Capite dirigit.
Gesta Dagoberti Regis cap. 36 :
Rex de universo regno Burgundiæ exercitum promoveri jubet, statuens in Capite Aboindum, etc.
Annales Francor. ann. 786 :
Prævaluerunt Franci, et cum victoria, Deo volente, reversi sunt, et Capitaneos eorum (Britonum) repræsentabant Domino Regi Carolo.
Vide Capitulare ann. 807. cap. 3. Occurrit passim.
P. Carpentier, 1766.
Annal. Victor. MSS. ad ann. 1302 :
Robertus comes Attrebatensis Capitaneus exercitus.
Capitanius. Annales veteres Francorum a Lambecio editi lib. 2. Comm. de Bibl. Cæsarea ann. 798. Pertz. vol. 1. pag. 37. :
Et illi omnes se tradiderunt in manus ejus, et tulit inde illos Capitanios quos voluit.
Annal. S. Amand. eod. ann. ibid. cap. 14 :
Hospites Capitaneos 1600. inde adduxit et per Franciam divisit.
Occurrit etiam in Chronico Beneventano ann. 1192.
les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.
Capitanus. Querimoniæ Dom. Dalphini contra Burgenses de Romanis ann. 1342. Hist. Dalphin. tom. 2. pag. 442. col. 1 :
Item vos armati et congregati ut supra ad modum Universitatis, Officialibus dicti loci de Romanis, vestris præsentibus, quemdam de vobis in Capitanum elegistis, nominavistis et constituistis, cui nomen imposuistis Tartaralla, etc.
Capitaneus Generalis, Dux totius exercitus apud Matthæum Paris, qui Major Capitaneus in Charta Cremonensi ann. 1244. nostris olim Capitaine general et souverain, cujus dignitatis et munii suprema potestas sic describitur in Charta quam hic damus :
Philippe par la grace de Dieu Roys de France, à tous ceux qui ces presentes Lettres verront, Salut. Sçavoir faisons que nous confians du sens, loyauté et diligence de nostre amé et feal Chevalier Guy de Neelle, Mareschal[] de France, icelluy avons fait et estably, faisons et establissons par ces Lettres, pour la seureté du pays, Capitain general et souverain de par Nous és parties de Xanctonge et és pays et marches d'environ, et de tous les lieux voisins, auquel nous avons donné et encore donnons pouvoir, auctorité, et mandement especial de mander, assembler, et tenir à nos gages gens d'armes et de pié tant, tel nombre, et toutefois que bon li semblera de visiter, et establir les villes, Chasteaux, et forteresses du pays, et des marches, et de croistre et apetisier les establies, de changer, mettre de lieu en autre, et oster du tout Chastellains, Baillis, Prevos, Receveurs, et toutes manieres d'autres Officiers quiex et quelque estat qu'il soient, et autres establir de nouvel en lieux d'eux, de quitier, remettre, pardonner toutes manieres de crimes et malefices aux personnes que il verra que bon soit, de rappeler banis, de donner Lettres d'Estat à ceux qui seront en nostre service avec lui, ou autre part de son commandement, du jour que il partirent de leur pays jusques à un mois après leur retour des parties où il seront alés, de composer à toutes manieres de gens, de quelque estat que il soient tenant villes, chasteaux et forteresses de nos ennemis qui vauldroient sans fraude venir à nostre obeissance, de prendre deniers sur les Receveurs quelconques desdites parties pour faire les choses dessusdites toutes fois que mestier en sera, en eux donner quittance sous son seel de ce qu'il prendra d'eux et de faire toutes autres choses qui à office de Capitain general et souverain puent et doivent appartenir. Lesquelles choses dessusdites ainsi faites par nostredit Capitain, nous aurons fermes et agreables, et icelles et cescunes confermerons par nos Lettres seellées en las de soie de cire verte, se mestier est. Donnons en mandement par la teneur de ces presentes à tous nos Officiers et subjets de quelque estat que il soient, que audit Mareschal comme à Capitain establi de par Nous, obeissent diligemment, et prestent et donnent conseil, confort, et aide, toutefois que mestier en aura, et à nos amés et feaux Gens de nos Comptes à Paris, que tout ce que nostredit Capitain aura pris ou receu desdits Receveurs, ou d'aucuns d'iceux pour la cause dessusdite, il allouent en leurs comptes, et rabatent de leurs receptes sans contredits, nonobstant, que ces presentes soient passées par les gens de nostre secret Conseil : en tesmoin de laquelle chose nous avons fait mettre à ces Lettres nostre grant seel. Donné au Bois de Vincennes le 9. jour d'Aoust l'an de grace 1349.
Exstat in 12. Regesto Chartophylacii Regii ch. 17. Diploma aliud Philippi Pulcri Regis datum apud Vincenas die Martis ante festum B. Mariæ Magdalenæ ann. 1302. quo Comitem sancti Pauli Buticularium Franciæ Capitaneum exercitus sui in bello Flandrensi constituit. Capitaneus generalis exercitus navalis in chart. ann. 1472. ap. Jal. Archæol. Naval. vol. 1. pag. 455. Vide Capitaneatus.
P. Carpentier, 1766.
Capitaneus Campi, Castrensis. Chron. Andr. Danduli apud Murator. tom. 12. Script. Ital. col. 480 :
Dom. Jacobus Capitaneus campi optans ad plebatum Sacci pro majori hostis damno transferri, etc.
P. Carpentier, 1766.
Capitaneus Guerræ, Cui cura exercitus in bello commissa. Frag. Fulgin. Hist. ad ann. 1282. apud Murator. tom. 4. Antiq. Ital. med. ævi col. 140 :
Dicto anno dom. Consolinus de Auximo fuit factus Capitaneus guerræ.
Lit. Phil. VI. [] ann. 1340. tom. 5. Ordinat. reg. Franc. pag. 436 :
Johannes.... rex Boemiæ, Capitaneus guerræ nostræ in partibus Vasconiæ.
P. Carpentier, 1766.
Capitaneus Levatorum, Magistratus, qui iis præest, quibus levatarum seu aggerum cura commissa est. Vide infra Levator 2.
P. Carpentier, 1766.
Capitaneus Peditum, Qui militiæ pedestri præest. Annal. vett. Mutin. ad ann. 1247. apud Murator. tom. 11. Script. Ital. col. 63 :
Inter quos mortuus fuit dom. Sigismundus miles, filius dom. Manfredi de Petrezanis Capitanei peditum.
Capitaneus Ecclesiæ, in Charta ann. 1080. apud Beslium pag. 484. videtur idem qui Advocatus. Vita S. Hildegardis Abbatissæ lib. 1. cap. 3 :
Tunc Abbas veniens ad matricem sedem Moguntinam coram venerabili Præsule Henrico et Capitaneis Ecclesiæ, quod cognoverat, exposuit.
Acta SS. Benedict. sæc. 3. part. 3. pag. 717. in Vita S. Burchardi :
Convocatis undique tam Principibus vicinis, quam ipsis Ecclesiæ suæ Capitaneis, cuncto quoque Clero ac populo.
les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.
Capitaneus Sedis Apostolicæ. Chronicon Barcinon. tom. 3. Concil. Hisp. pag. 545. col. 2 :
Anno mccxcvi. in mense Novemb. Dominus rex Jacobus Vexillarius et Capitaneus Sedis Apostolicæ, cum dicta Regina ivit in Curiam, et x. Kal. Madii ann. mccxcvii. redivit.
les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.
Capitania, Officium seu Dignitas Capitanei Sedis Apostolicæ. Bulla Bonifacii VIII. pro Jacobo II. Aragonum Rege tom. 3. Concil. Hisp. pag. 536 :
Ad exequendum hujusmodi Vexillariæ, Capitaniæ et Admiratiæ officium, etc.
les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.
Capitaneus Civitatis, Præfectus civitatis qui de rebus tam criminalibus, quam civilibus et politicis cognoscebat, in plerisque Italiæ urbibus. Epist. Friderici Regis Siciliæ apud Marten. tom. 3. Anecd. col. 76 :
Fridericus Dei gratia Rex Siciliæ Capitaneo seu Vice-capitaneo civitatis Panormi fideli suo gratiam suam et bonam voluntatem, etc.
les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.
Capitaneus Populi, Eadem notione. Jacobi Auriæ Annal. Genuens. lib. 10. ad ann. 1291 :
Electus fuit in Capitaneum Januensis populi nobilis vir Dominus Lanfrancus de Suardis civis Bergomensis, qui venit Januam tempore ordinato, et cœpit officium sive Capitaniam sapienter et strenue gubernare.
Oberti Stanconi Annal. alii Genuens. lib. 9. ad ann. 1271 :
Anno Domini mcclxxi. dicti Capitanei populi voluntate ordinavere ad regimen civitatis eligere Potestatem. Factum est quod electo Accurso Lanzanigra Alexandrino cive, de mense Aprilis venit ad regimen civitatis Januæ, et rationis regulis observatis, salvis tamen dictorum Capitaneorum mandatis, quæ omnibus statutis et legibus tenebantur præferre.
Iidem Annal. ad ann. 1270 :
Capitaneis namque prædictis regentibus civitatem, etc.
Passim memorantur hujusmodi variarum urbium Capitanei apud Scriptores Italicos hac de re consulendos. Vide Savinii Histor. Jur. Roman. med. temp. part. 3. cap. 19. § 50.
P. Carpentier, 1766.
Magistratui, qui Potestas nuncupabatur, inferior. Libellus ann. 1222. apud Murator. tom. 4. Antiq. Ital. med. ævi col. 127 :
Cœpere civitates liberæ præter Potestatem, alterum habere officium, hoc est, Capitaneum populi, exterum et ipsum..... Erat ejusdem Capitanei munus militiam regere, et quoties exigebat occasio, tumultuantes compescere atque in eos animadvertere, prout major minorve ei auctoritas conferebatur.
Adde eumd. Murator. tom. 11. Script. Ital. col. 25. []
P. Carpentier, 1766.
Capitaneus Quarterii, Gall. Capitaine de quartier, Urbis regioni præfectus, in Statutis crimin. Saonæ pag. 112.
P. Carpentier, 1766.
Capitaneus Stipendiariorum. Charta Phil. Pulc. ann. 1290. in Reg. 34. Chartoph. reg. ch. 55 :
Cum litteris magistri templi, vel hospitalis, vel illius qui Capitaneus stipendiariorum cismarinorum erit in Achon, testificantibus ipsum comitem (Fuxi) ultra mare dictum biennium complevisse.
L. Henschel, 1840–1850.
Capitanei pro securitate stratarum in Litter. Concil. Basil. ann. 1435. ap. Schœpfl. in Alsat. Diplomat. num. 1309. vol. 2. pag. 354.
Capitanei, in libris Feudorum, seu potius in Italia, generaliter dicebantur, Duces, Comites, Marchiones, qui Regis Capitanei sunt, ut lib. 1. tit. 1. Specialiter autem qui non sunt ex hoc illustri Magnatum, sed ex eorum ordine, qui
a Principe vel ab aliqua potestate de plebe aliqua, vel plebis parte per feudum sunt investiti
, quique Valvasores majores olim appellabantur, ut est lib. 2. tit. 10. quo sensu Capitanei a Comitibus distinguuntur lib. 2. tit. 10. 12. 17. et in Constitut. Frideric. de pace tenenda. Guntherus lib. 8. Ligurini :
Hanc proceres cuncti, Comes, an Dux, Marchio, Consul,
Et cum judicibus Capitanea turba verendis.
Vide Ottonem Frising. lib. 2. de Gest. Friderici cap. 12. Decreta pro Mediolanensibus apud Baronium ann. 1067. n. 11. Petrum de Andlo lib. 2. cap. 12. Zasium de Feudis cap. 5. § 19. 23. 24. etc.
Cataneus, vox detorta ex Capitaneus, idemque sonat. Ivo Carnotensis Episcop. Epist 129 :
Præcipue hoc Nobilitati tuæ debemus, qui et noster es parochianus, et Ecclesiæ nostræ Cataneus. Chataigne
Scriptores nostri Gallici ævi medii pariter dixere. MS :
Demandront moi, Ou est li Cuens Chataingne ?
MS. :
Dont maint Duc et maint Comte, et maint Prince
  Chataigne
Furent occis, etc.
MS :
Illuec trouva Amile li Chataine.
Alibi :
Va sent Amiles li prous et li Chataine.
Catanei, Iidem qui Capitanei apud Feudales, quidquid contra reclament Scriptores aliquot Itali, qui aliunde vocis originem accersunt. Romualdus Salernit. in Chronico MS. :
Comitissa de Berthenora cum Guillelmo de Markisella nobili Cerrariensi Catanio, cum magna multitudine militum et peditum ad succursum ejusdem civitatis veniebat.
Charta Caroli IV. Imp. Id. Febr. 1370. pro Amizino de Bozullis milite et Legum Doctore, et Joanne ejus fratre, civibus Papiensibus :
Auctoritate Imperiali, tenore præsentium nobilitamus et altiori nobilitatis gradu gratiosius elevamus, atque sub forma et modo, quibus melius possumus, vos et eosdem vestros descendentes legitimos nobiles Cataneos constituimus, et auctoritate prædicta creamus et facimus, et aliorum Cataneorum nobilium honoribus, privilegiis, juribus, immunitatibus et dignitatibus frui ubique locorum decernimus, etc.
Vide Ægidii Menagii Origines Italicas in Cattano.
Capitania, Capitanei officium, dignitas, proprie feudum Gardiæ perpetuum, apud Petrum de Vineis lib. 3. Epist. 63. lib. 5. Epist. 71. lib. 6. Ep. 25. Henric. VII. Imper. Constit. ann. 1310. ap. [] Pertz. vol. 4. pag. 503. lin. 11. Alia ann. 1311. ibid. pag. 523. lin. 40. Capitania, Hispanis.
les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.
Capitaneria, in Chronico Parmensi ad ann. 1289. apud Murator. tom. 9. col. 815.
Capitaneatus. Marsilius de Menandrino in Defensore pacis 1. part. cap. 9 :
Unus quidem cum Monarcha statuitur ad aliquod opus determinatum, circa regimen communitatis,.... vocatur autem officium hoc in Communitatibus modernis Capitaneatus, aut Contestabiliaria.
Chron. Parmense ad ann. 1595. col. 832 :
D. Gotius de Foro Capitaneus populi Parmæ renuntiavit ipsum regimen et Capitaneatum.
les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.
Capitaneus Census. Vide Capitale 5.