FORISMARITAGIUM, Glossarium mediae et infimae latinitatis, Du Cange et al.

FORISMARITAGIUM, appellabant forenses nostri eam præstationem, quæ a servis, seu adscriptis glebæ, exsolvebatur, pro facultate conjuges sibi adscribendi ex libera conditione ac ingenua, ut est in Consuet. Trecensi art. 3. Calvimontensi art. 3. Vitriacensi art. 144. et Meldensi art. 78. Remensi antiqua, etc. vel ex servis alterius dominii, ut habent passim veteres Chartæ. Mesmariage et Formariage, promiscue in Charta Joannis Vicedomini Catalaunensis ann. 1300. in Regesto Philippi Pulcri Reg. Franc. ann. 1299. Ch. 32. ex Tabul. Regio. Atque id quidem, etiam stante Romanorum republica quadantenus obtinuisse, testatur Tertullianus lib. 2. ad Uxorem :

Nonne quique domini et disciplinæ tenacissimi, servis suis Foras nubere interdicunt ? scilicet ne in lasciviam excedant, officia deserant, dominica extraneis promant, etc.

Vide Gregorium M. lib. 10. Epist. 27. Lege Wisigoth. lib. 3. tit. 2. § 5 :

Quicumque ancillam suam servo alieno sine conscientia domini sui uxorem dedisset, dominus servi ancillam ipsam cum filiis sibi vendicabat.

Lege pariter Salica tit. 27. § 6.

servus ancillam alienam sine voluntate domini accipere non poterat

. Sed et nec conservam suam, ut est apud Eginhardum Epist. 16. quod et in Jure nostro obtinuit : neque denique liberam, ut est in Ep. 15. Charta Theoderici Abb. S. Maximini Trever. ann. 1065. apud Duchesn. in Probat. Hist. Luxemburg. pag. 29 :

Nusquam nisi inter se villani aut mansionarii nubant, aut uxorem ex familia S. Petri sine nostro consensu accipiant, ita tamen ut alteri Ecclesiæ altera damnum non inferat ; sed per successiones filiorum ac filiarum utrique Ecclesiæ quod suum est, ad ultimum redeat ac remaneat.

◊ Quod si sine domini consensu cum extranea, vel extraneo nuptias iniissent, in illius forisfacto erant, ut et eorum bona, id est, in caducum veniebant. Tabularium Episcopi Paris. ex Bibl. Puteana :

Hæ sunt consuetudines istorum hominum : talliam nobis debent. Si maritaverint se extra familiam Episcopi, vel Comitis, sine consensu Episcopi, ipsi et res eorum sunt in Forisfacto Episcopi, et escheementa sunt Episcopi, etc.

Consuetudo Britanniæ cap. 9. art. 22 :

Es lieux où on a accoustumé de prendre Feurmariage, le Seigneur de la mainmorte prend pour le Feurmariage de la femme mainmortable les heritages qu'elle a sous lui, et au lieu de sa mainmorte, ou autant vaillant qu'elle emporte en mariage, au choix de la dite femme.

Cujus quidem moris memorabile quoddam refertur exemplum a Joanne Hocsemio in Hist. Episcopor. Leodiens. lib. 5. cap. 23. sub ann. 1296.

◊ Ejusmodi vero conjugia servorum, qui diversos haberent dominos, non dirimi, sanxit Additio 3. Capitular. cap. 28. et Concilium Cabilonense II. cap. 30. Aliter tamen statuit Capitulare Ahytonis Episc. Basileensis cap. 21 :

Ubi vero mancipia non unius, sed diversæ potestatis juncta fuerint, nisi consentientibus utrisque dominis, hujusmodi copulatio rata non erit.

◊ Enim vero cum dominis haud interdum superessent tot servi adscriptitii, ut inter se nuptias possent inire, cogebantur

alterius conditionis, vel dominii viris seu feminis matrimonia contrahendi facultatem iis impertiri : quæ quidem venia certa ac modica præstatione redimebatur ab adscriptitiis, ita tamen ut eam denegare dominis haud liceret, quod habet diserte Consuetudo Vitriacens. art. 144. et Remensis Præposituræ, hisce verbis :

Homme de corps ne peut prendre par mariage femme d'autre condition que de la sienne sans le congé de son Seigneur, lequel congé ledit Seigneur ne lui baillera, si bon ne lui semble. Et si ledit homme de corps prend de fait sans le congé du Seigneur femme d'autre condition, que de celle dont il est, il choit pour ledit Formariage envers son dit Seigneur en amende de 60. sols 1. denier. Et ou il demande le congé à sondit Seigneur, posé ores qu'il ne l'ait obtenu, il n'est tenu de la dite amende, et est seulement tenu bailler audit Seigneur le tiers de ses biens tels qu'il les avoit au jour et heure de sondit mariage, et selon la condition qu'il est pour l'indemnité dudit Seigneur.

Tabularium Bellilocense Ch. 95 :

Breve de exemptis, quæ vicarii de Favars habent in terra S. Petri : ... homines vero de terra S. Petri non accipiant mulieres extraneas deforis, dum in ipsa terra invenire poterunt feminam, cum qua jungantur. Similiter et de feminis sit, dum in ipsa Curte inventi fuerint homines, cum quibus jungantur legaliter. Quod si Judex aut Vicarius constitutionem hanc transgressi fuerint, pro ullo malo ingenio secundum legem, emendent Abbati, aut Præposito. Ipsa vero lex 60. solidis sit. Et si rusticus fecerit sine consilio ipsorum, legem suam emendet : et ipse homo aut femina in ipsa terra revertatur illic, ubi ipsi elegerint, sine bausia

(rausia.) Charta Communiæ Meldensis ann. 1179 :

Homines de Communia uxores, cujuscunque potestatis voluerint, ducent, licentia tamen a Dominis requisita.

Libertates MSS. villæ S. Desiderii in Campania ann. 1228 :

Unusquisque de villa poterit matrimonium contrahere ubicumque voluerit, si feminam libere et absolute acquirere poterit sine aliqua conditione dominorum, vel Procerum regni, vel alterius, qui eam de jure possit reclamare. Aliquis vero vel aliqua de libertate S. Desiderii aliquem vel aliquam de hominibus vel mulieribus terræ Domini S. Desiderii vel feodi sui habere non poterit in matrimonio, nisi de voluntate et assensu domini.

◊ Ex præallatis patet, mulctam eorum, qui vel quæ invito domino cum alterius dominii adscriptitiis nuptias inibant, fuisse 60. solidorum, quod etiam exerte tradit Consuetudo Vitriacensis art. 144. Verum hanc facultatem longe minoris constitisse arguunt, quæ infra observamus de licentia matrimoniorum, et vetus Charta ex Tabulario Corbeiensi lib. 26. Ch. 2 :

N. Dei Gr. Abbas Corbeiæ et Conventus, universis Dei fidel. sal. Vobis innotescere volumus, quosdam de censu capitali B. Petro naturaliter obnoxios in pago Suessonico, apud villas scilicet Luz et Taisniéres, dudum se desub jugo Ecclesiæ nostræ excussisse, modo vero rationis evidentia revocatos, tandem errorem suum confitentes S. Petro iterum se reddidisse. Ita videlicet, ut si quis eorum deinceps alienæ potestatis uxori nupserit, a famulo Monachi Vasliacensis submonitus infra dies octo 5. sol. monetæ currentis in patria illa dabit. Quod si octavum diem transierit, jam cum lege eum reddere opportebit. Si autem mori eum contigerit, eadem iterum ratio de ipsis solidis erit. Actum anno 1154. Episcopatus Dom. Ansculfi Suess. ann. 2.

Charta alia apud W. Hedam pag. 287. 1. Edit. :

Iterum ne omnimodis sine respectu videatur sancta Dei Ecclesia pro licentia nubendi infra sive extra concedere potestatem, dentur sex denarii, etc.

Alia denique Charta ex Tabular. S. Maximini Treverensis :

Mancipia quoque trado, et posteri eorum, si in eadem villa sederint vel nupserint, tali libertate et servitio perfruantur, sicut Confessoris Christi inibi manens familia. Si qui vero foris nupserint, vel manserint, vel alias vagati fuerint, unusquisque eorum in festivitate S. Maximini persolvat unam denariatam ceræ pro remedio animæ meæ.

les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.

◊ Ex his atque aliis quæ passim occurrunt colligere promptum est non ubique eamdem mulctam hac in re definitam fuisse, sed pro dominorum libito variasse. Id iterum firmare licet ex Tabular. Calensi pag. 117 :

Item asseruit quod ipse Johannes duxit in uxorem Petronillam filiam Gilleberti de Docies feminam de corpore monasterii S. Faronis Meldensis et non de Kala, propter quod idem Johannes finavit cum fratre Richardo procuratore generali ipsius monasterii de Kala... ad vii. lib. et ii. sol. Turon. et ad iv. sextarios avenæ bonæ et venalis.

Charta Hugonis Abbat. Corbeiens. ann. 1174. ex Tabular. ejusdem Monast. :

Quod singuli singulos denarios pro cavagio in festo S. Remigii, pro Forismaritationibus vero x. solidos, pro manu mortua totidem... ipsi cum omni sua posteritate persolvent.

Vide in Maritagium.

P. Carpentier, 1766.

◊ Forismaritagium dicitur Licentia matrimoniorum, in Charta ann. 1162. ex Chartul. Campan. fol. 484. col. 1. Quacumque autem ratione aliqui ex servis seu adscriptis glebæ matrimonium contraherent, etiam inter ipsos et sub eodem dominio, præstationi erga dominum suum obnoxii erant, cujus conditiones exprimit Charta manumiss. ann. 1392. in Reg. 143. Chartoph. reg. ch. 151 :

Comme laditte suppliant soit nostre serve de tele condition, que elle et autres de sa condition, quant ilz entrent en ordre de mariage, un chascun d'eulx nous doivent treze deniers, et durant le temps de leur mariage chascun an quatre deniers Parisis payez au jour de la S. Remy, et au jour de leur trespassement, ou quant on les doit mettre en terre treze deniers : et ou cas que point ne se mettroient en mariage, ilz ne nous doivent aucune servitute. Mesmariage

dicitur eadem præstatio, in Charta ann. 1342. ex Reg. 74. ch. 445 :

Sans paier mainmorte ne Mesmariage.

Et in Lit. ann. 1357. tom. 4. Ordinat. reg. Franc. pag. 369.

◊ Hæc porro matrimonia cum cæteris contrahendi licentia ac facultas a dominis concedebatur hac conditione, quod liberi, qui ex iis nascerentur, inter ipsos dominos dividerentur, ut est apud Glanvillam lib. 5. cap. 6. Charta Guillelmi Episcopi Paris. ann. 1244. apud Brolium lib. 2. Hist. Paris. :

Notum facimus, quod nos consentimus, quod Odelina filia Radulphi Goudin, de Villacereris (Villarceaux) femina nostra de corpore contrahat matrimonium cum Bertrando filio quondam Hugonis de Verreriis defuncti, homine de corpore Ecclesiæ S. Germani de Pratis Parisiensis, hoc modo scilicet, quod ex filiis seu filiabus ex eisdem de cætero procreandis medietatem penitus habeamus, reliqua medietate Abbati et Conventui dictæ Ecclesiæ.

Idque obtinuit inter servos regios, et Baronum

seu Procerum feudalium. Charta Nobilium Campaniæ ann. 1297. in Regesto Magnorum dierum Trecensium :

Item, que quand li home aus Gentishomes prennent les femmes le Roy, et li homme aus Gentilshommes muerent, li Rois vuet avoir touz les hoirs, et ne laisse joir les Gentilshommes de la remenance de leurs hommes. Item, nous avons toujours accoustumé à partir au Roy les enfans, qui issent de nos hommes et de nos femmes, qui se mellent par mariage aus hommes et aus femmes le Roy, etc.

His addam Diploma aliud, quod habet Tabularium S. Maglorii Paris. Charta 15 :

Ego Ludovicus Dei gratia Rex Francorum et Dux Aquitanorum notitiæ fidelium commendare dignum videtur quamdam conventionem inter piissimum genitorem nostrum Ludovicum Regem Francorum, et venerabilem Gumebaldum S. Maglorii Abbatem dudum habitam, hanc quoque in tertio anno nostræ sublimationis reverendissimo ejusdem Monasterii Patri Roberto a nobis concessam, et ipsius concessionis pactionem subscriptam, sigilli etiam impressione signatam atque corroboratam. Tempore siquidem supradicti Gumebaldi Abbatis homo quidam ex familia S. Maglorii de villa Karrone, Guoinus nomine, duxit uxorem nomine Sehes ex regali familia procreatam. Quæ res cum Abbati ac Monachis vehementer displiceret, eo quod sui juris homo alterius familiæ sibi conjugem delegasset, et ob hoc plurimum calumniaretur, quod debito sibi procreationis fructu Ecclesia privaretur, ventilata hac calumnia ad aures piissimi genitoris nostri pervenit. Qui nolens Ecclesiam fructu familiæ suæ destitui, sancire studuit, ut amborum conjugum propagatio ex æquo partiretur, et altera regiæ amplitudini, altera pars sancto Maglorio rem aneret in perpetuum possidenda. Ea ergo quæ gloriosus genitor noster sapienti usus consilio pridem concesserat, nos quoque ob utilitatem Ecclesiæ benigne concedimus. Quod ut perpetuæ stabilitatis obtineat munimentum, sigilli nostri auctoritate et nominis nostri karactere subterfirmavimus. Actum publice Parisius in Palatio nostro anno Incarnati Verbi 1138. regni vero nostri 3. astantibus in Palatio nostro, quorum nomina subtitulata sunt et signa. S. Radulfi Viroman duorum Comitis et Dapiferi nostri, S. Guillelmi Buticularii, S. Matthiæ Constabularii, S. Matthiæ Camerarii. Data per manum Algrini Cancellarii.

◊ Interdum etiam in casu Forismaritagii fiebant servorum seu ascriptitiorum inter dominos permutationes : ita ut si quæpiam femina adscriptitia alterius domini adscriptitio nupsisset, cum illa legem mariti sequeretur, ac proinde in alterius transiret dominium, vicissim mariti dominus alteram conjugis adscriptitii domino ejusdem probitatis ac notæ restituere tenebatur. Assisiæ Hierosolym. MSS. cap. 270 :

Se aucun vilain de qui que ce soit se marie avec vilaine d'autre leuë, sans le coumandement dou Seignor de la vilaine, le Seignor dou vilain, à qui sera mariée la vilaine estrange, rendra au Seignor de la vilaine un autre en eschange à la vilaine, de tel aage, par la connoissance de bonnes gens. Et se ils ne treuvent vilaine, qui la vaille, il li donra le meilleur vilain qu'il aura d'aage de marier : et cil qui sera marié à la vilaine estrange, meurt, le Seignor dou vilain doit avoir son eschange, se la vilaine torne à son premier Seignor : et se la vilaine est allée en la terre de l'autre, son Seignor a pooir de prendra la, etc.

Et

cap. seq. :

Se aucune vilaine vait de aucun cazal en autre, qui ne soit de son Seignor, et le Seignor dou leuë, ou elle sera venuë, n'a pooir de li marier, et se il la marie, il doit donner à son Seignor une autre vilaine en eschange, à la connoissance de bonnes gens sans faillir.

Profert Brolius lib. 2. Histor. Paris. pag. 281. 2. Edit. Chartam ejusmodi permutationis indicem.

P. Carpentier, 1766.

◊ Charta Barthol. Trec. episc. ann. 1192. ex Bibl. reg. :

Permisimus fieri matrimonium inter Silvestrum filium Andreæ ad Pedem hominis beati Petri ex una parte, et Arenburgem filiam Terrici hominis nostri, facta commutatione duarum mulierum, quarum una, scilicet Hildeburgis filia prædicti Andreæ hominis beati Petri nostra erit, et altera, scilicet Arenburgis filia memorati Terrici hominis nostri sub justitia et dominio capituli beati Petri in perpetuum permanebit.

◊ Horum porro adscriptitiorum liberos inter se partiebantur domini, ita ut si plures essent numero pari, totidem quisque haberet ; si vero unus remaneret ex numero impari, is communis esset. Ita Lex Wisigoth. lib. 10. tit. 1. § 17. et Consuetudo Burbonensis art. 192. Exstant præterea Chartæ aliæ harum partitionum apud Hubertum in Historia Eccl. S. Aniani Aurelianensis pag. 81. Vide Capitulare 6. Caroli M. ann. 803. cap. 1.

◊ Ex his igitur satis constat, Forismaritagium, præcipuum fuisse servitutis glebalis argumentum : unde in ejusmodi servorum manumissionibus, manus mortua et Forismaritagium in libertatis indultæ notam remittuntur a dominis. Vide Chartam Thomæ Abbatis S. Germani Paris. apud Brolium lib. 2. Antiq. Paris. pag. 279. 2. Edit. et alias ejusdem tenoris apud Gallandium de Franco alodio pag. 85. 86. Doubletum in Hist. Sandionys. Monast. pag. 907. etc. Quibus aliam addo Beatricis Abbatissæ B. Mariæ Suession. pro Communia Vaisiaci ann. 1231 :

Nos quitavimus dictis hominibus totam talliam, quam Ecclesia nostra consuevit accipere super eos,... item Forismaritagium, hoc excepto, quod quilibet, qui se Forismaritabit, tenebitur Ecclesiæ nostræ solvere ipso die Forismaritationis suæ, vel in crastino, 7. solid. et dimid. monetæ patriæ : quos denarios si dicto die vel in crastino non solveret, teneretur emendare per 7. solid. et dimid. monetæ supradictæ, ad instantiam Majoris nostri et Scabinorum per legem faciendam, et nihilominus Forismaritagium reddere tenentur.

Forismatrimonium, Eadem notione, in Charta Engerranni D. Couciaci ann. 1207. pro Libertatibus oppidi Faræ, apud Thomasserium in Consuet. Bituric. pag. 439.

les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.

Forimatrimonium, in Chartular. S. Quintini in insula pag. 100 :

Redditus quoque nummorum et caponum seu manus mortuæ, necnon Forimatrimonii, quod vulgo dicitur Forimariges.

les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.

Forismaritatio, in Charta ann. 1174. ex Tabulario Corbeiensi.

P. Carpentier, 1766.

Forismaritare, Ejusmodi matrimonium inire. Charta Petri abb. S. Remig. Rem. ann. 1212. ex Chartul. Campan. fol. 246. v°. col. 1 :

Quod si aliqui de hominibus S. Remigii in nova villa ad Fraxinum decesserint, vel se Forismaritaverint, in eadem præpositus de Cortesor non poterit finare mortuam manum nec forismaritagium, nec aliquid inde levare.

Alia ann. 1270. ex Chartul. Latiniac. fol. 124 :

Erant in possessione, cum aliquis extraneus veniebat ad commorandum in dicta villa,... ipse efficiebatur de dominio ipsorum, et tenebatur eisdem ad forismaritagium, quando se Forismaritabant.