SPATHA 1, Glossarium mediae et infimae latinitatis, Du Cange et al.

1. SPATHA, Major gladius, ensis, Italis Spada, Hispanis Espada, Gallis Espée. Gloss. Græco-Lat. : Σπάθα, τὸ ξίφος. Ugutio, ex Isidoro lib. 18. cap. 6 :

Spata, Gladius, quod sit spatiosa, ampla et lata.

Joannes de Janua ex eodem Isidoro :

Spata, gladius est longus, ex utraque parte acutus, vel ipsa est rhomphæa.

Alibi :

Spatha, est gladius spatiosus et latus.

Ita Vegetio Spatha longior gladius dicitur lib. 2. cap. 15. lib. 3. cap. 14. Epistola Clericorum Italiæ directa Legatis Gallorum ann. 552 :

Spathas nudatas, et arcus tensos portantes.

Victor Vitensis lib. 1. de Persecut. Vandalica :

Introeunt evaginatis Spatis, arma corripiunt, etc. Spata India cum theca argento parata,

in præcepto Caroli M. apud Stephan. Baluzium. Hincmarus Remensis in Concilio Dusiacensi I. part. 5 :

Tunc ipse presbyter irruens super filium Livulfi, qui Spatam ad collum portabat, extraxit eamdem Spatam, et volens percutere eum per medium caput, ut illum occideret, levavit idem Rivulfus manum contra Spatam, et suscepit Spatæ ictum.

Vide Gregorium M. lib. 5. Ep. 24. Paulum Warnefrid. lib. 2. de Gestis Longob. cap. 28. etc.

◊ Spatham Gallorum veterum propriam fuisse scribit Diodorus lib. 5 :

Ἀντί δὲ τοῦ ξίφους σπάθας ἔχουσι μαϰρὰς σιδηρᾶς.

Livius etiam lib. 32. Gallis prælongos gladios sine mucronibus adscribit : iisque proinde cæsim, non punctim feriisse, διά τὸ μηδαμῶς ϰέντημα τὸ ξίφος ἔχειν, ut auctor est Polybius lib. 2. Vide Cluverium in Germania antiqua pag. 293. et 348. Longioribus tamen ejusmodi gladiis mucronem tribuit Turpinus cap. 22 :

O Spata felicissima acutissimarum acutissima :

et Willelmus Apuliensis lib. 2. de Gestis Norman. Alemannicis longioribus gladiis de quibus quædam attigimus in Notis ad Joinvillam pag. 73 :

Sunt etenim longi specialiter et peracuti

Illorum gladii.

◊ Francorum nostrorum veterum Spathæ ita describuntur a Monacho Sangallensi lib. 1. cap. 36 :

Post hæc balthæus Spathæ colligatus, quæ Spata primum vagina, (al. glezina) secundo corio qualicumque, tertio linteamine candidissimo cera lucidissima corroborato ita cingebatur, ut per medium cruciculis eminentibus ad peremptionem gentilium, duraretur

. Quem locum aliter legit Pontanus lib. 9. Origin. Francicar. pag. 547. Cæsim vero spatha ferisse idem innuit Scriptor lib. 2. cap. 11 :

Uni eorum extracta Spata, cervicem ejus abscindere conabatur.

Et cap. 23 :

Et extracta Spata per cervicem leonis, cervicem tauri divisit ab armis.

Adde cap. 19. 21. 28. Hist. Glabri Rodulphi apud Duchesn. tom. 4. pag. 38 :

Tebaldus quoque illum (Guillelmum) appropinquans, quasi aliquid locuturus, ilico exerta, quam ad hoc tulerat sub pallio, Spatha, uno ictu caput a corpore decussit.

Petrus Tudebodus lib. 3. pag. 789. de Godefrido Bullionensi :

Tunc Dux Godefridus Christi miles potentissimus irruens in eos, evaginato ense, percussit quendam gentilem ferocissimum tam viriliter, ut in duas partes ipsum divideret, a vertice videlicet usque in sella equi,... post hunc aggressus alium ex obliquo, secuit eum per medium.

Eadem narrat Albertus Aquensis lib. 3. cap. 65. qui addit lorica indutum divisisse in duas partes. Adde Ordericum Vitalem pag. 735. Similia ex veteri traditione refert Guillelmus Guiartus in Hist. Francor. MS. de Carolo Magno :

Il iert plain de si très grant force,

Se l'ystoire de lui ne ment,

Que de s'espée proprement,

Dont li ponz et l'enheudure

Ierent d'or fin à couleur pure,

Et qui nommée estoit Joieuse,

Et gent courtoise et outrageuse,

Quant par ire la descendoit

Un Chevalier armé fendoit

A un seul cop tout contreval,

Et trenchoit parmi le cheval,

Cele Espée aige toute nue

El tresor S. Denis tenuë.

Hinc Guillelmo Aquitaniæ Duci, postmodum Gellonensi Monacho, versatilem gladium attribuit ejusdem Vitæ auctor numero 20. editionis Mabillonii. Ejusmodi spatharum Francicarum longitudinem ac latitudinem inspicere licet in veteribus picturis, ac maxime in Comitibus Hollandiæ Philippi Gallæi. Sed et Ogerii Dani qui sub Carolo M. vixit, spatham cum ferreo etiam capulo, absque mucrone, ex Monasterio S. Faronis Meldensis, ubi asservatur, ipsimet contrectavimus, qua visa, et expenso illius immenso pondere, haud incredibile omnino videri, quod de Godefrido referunt Scriptores, facile persuaderi passus sum. Hanc cum ejusdem Herois monumento descripsit Joan. Mabillonius tom. 5. Vitar. SS. Ord. S. Benedicti. Tota autem est illa dentata, qualis fuit Aviti, sub assiduis dentatus cædibus ensis, ut est apud Sidon. in illius Panegyrico. Quomodo vero regia spatha deferretur a Regis armigero, licet inspicere in iis tabellis Lotharii et Caroli C. quas delineari curavit Steph. Baluzius in Notis ad Capitularia Regum Franciæ.

les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.

Spatam super altare ponere irreligiosum putabant, ut colligitur ex Aimoino in Mirac. S. Benedicti lib. 1. cap. 6 :

Cryptas ipsius ecclesiæ ingressa est (Gerberga Regina) in quibus pretiosi Patris Benedicti oratorium habetur : ubi dum ad orandum regii stipatores suas flecterent cervices, unus eorum protervæ temeritatis ausu Spatam quam manu gerebat altario superposuit. Exsecrati factum socii, gladio inde ablato, adversus tantæ auctorem vanitatis, increpatoria invexere verba, quibus ille superbe respondet : Quænam, inquiens, in nos nova isthæc religio, ut aggestum calcis ac sabuli cum lapidum mole, meo judicetis ense fore sanctius ? et simul cum verbo, receptam machæram, dominicæ non dubitavit reimponere mensæ.

les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.

Spata et Conucula ex Lege Ripuar. tit. 58. cap. 18. offerebantur liberæ, quæ servum secuta fuerat, ut si conuculam eligat, in servitio perseveret : si spatam, servum interficiat.

Ad Spathas Metiri. Gesta Regum Francor. cap. 41. et Gesta Dagoberti Regis cap. 15 :

Rex vero totam terram Saxonum devastans, omnem populum interficiens, non ibidem majorem hominem reliquit, quam longitudo gladii sui, quem Spatam vocant, habere videbatur.

Monachus Sangallensis lib. 2. de Carolo M. cap. 17 :

Per seipsum ita omnes humiliavit, ut etiam pueros et infantes ad Spatas metiri præciperet, et quicumque eandem mensuram excederet, capite plecteretur.

Quippe qui spathæ longitudinem attigerant, militiæ idonei censebantur. Unde apud Bohemos, qui gladii longitudinem attigerant, militare cogebantur, ut scribit Æneas Sylvius in Hist. Bohem. cap. 10.

Spathis Apprehensis rem firmare. Charta Alamannica Goldasti 85 :

Et his ita patratis, cum adhuc quidam de illis, qui se in illa ecclesia hæredes ac dispositores haberi voluerunt, alii garriendo, alii mussitando contradicerent, optimates ejusdem Consilii apprehensis spatis suis denotaverunt se hæc ita affirmaturos esse coram Regibus et cunctis principibus usque ad sanguinis effusionem.

Viderat hanc Chartam Vadianus de Monaster. German. :

Alamanni, utpote bellicosi, gladii, quem Spatam vocabant, prehenso capulo testificabantur, parati manu etiam tueri se veritatem, quam semel affirmassent.

Vide Jurare super arma, in Juramentum.

les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.

Spatis Tangere terram de qua contentio est, priusquam lis duello dirimatur, in usu fuisse discimus ex Lege Alemann. tit. 84 :

Postquam girata fuerit (terra) veniant in medium, et præsente Comite tollant de ipsa terra.... Quando parati sunt ad pugnam tunc ponant ipsam terram in medio, et tangant ipsam cum Spatis suis, cum quibus pugnare debent.

Cum Tracta Spatha se idoneare contra alium,

se defendere

, in Lege Alaman. tit. 44. § 1. tit. 56. § 1. tit. 84. 89.

Ad januam cum Spatha tracta accedere

, in Lege Ripuar. tit. 32. § 4. Adde Capitula ad Legem Alaman. cap. 22. Formula nostris familiaris, tirer l'espée. Glossæ Gr. Lat. : Σπάσασθαι ξίφος, Evaginare.

les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.

De Planis Spatis Ferire, Gall. Donner des coups de plat d'épée, in Chron. S. Petri Vivi apud Acher. tom. 2. Spicil. pag. 757 :

Abbas autem et Monachi ejus foris remanserunt, quos verbis plurimum minati sunt, per capitia cucullarum turpiter apprehenderunt, de planis Spatis ferierunt, sed non læserunt.

Spatha in Fuste, id est, Cui fustis pro vagina est, cujusmodi utuntur etiam quidam in Gallia. Ita inscribitur Epigramma Ennodii 131 :

Utrumne incluso per fraudes ense bacillo,

Mors ligni tunicis quam bene tecta lates ?

Subsidium portas, quod cunctis terror haberis,

Pacificum est nobis, quod necat obsequium.

Ferrum cavatis baculis condendum, dixit Saxo Grammaticus lib. 6. Historiæ Danicæ.

Spatha S. Petri. Annales Fr. Bertiniani ann. 877. et Continuator Aimoini cap. 36 :

Richildis Compendium ad Ludovicum veniens..... attulit ei præceptum, per quod pater suus illi regnum ante mortem suam tradiderat, et Spatam, quæ vocatur S. Petri, per quam eum de regno revestiret.

◊ Σμαθομάχαιρον, in Lexico Gr. MS. Reg. cod. 930 :

Ἀϰινάϰης, μιϰρὸν δόρυ ἤγουν, ϰοντάριον, ἢ σπαθομάχαιρον Περσιϰόν.

Spatha, Idem qui Spatharius, Dignitas Spatharii, de qua mox. Vetus Charta apud Ughellum tom. 7. Ital. Sacr. pag. 977 :

Siphandus Imperialis Spatha et judex, etc.

Sic Protospatha, pro Protospatharius. Vide in hac voce.

Spada, ex Italico Spada. Atto Vercellensis lib. de Pressuris Ecclesiast. :

Tenso collo eductam contra se Spadam intuens, etc.

Adde Testam. Ermengaudi Comit. Urghell. ann. 1010. in Append. ad Marcam Hispan. col. 973. Vide Spadare.

Spathium, ex Gr. σπαθίον. S. Augustinus in Psal. 149 :

Framea, quam vulgo Spathium vocant.

Spatha, Spathula, Gladiolus, quo martyrum carnes dissecabantur et incidebantur. Acta S. Priscæ Mart. num. 11 :

Jussit Præfectus extendi eam, et cum Spathis incidi membra ejus.

Acta S. Martinæ Virg. et Mart. n. 36 :

Injustam Martinam pœnis affligendam, Spathis incidendam, et ungulis attrectandam, etc.

Hinc σπαδίζειν apud Metaphrastem in Actis S. Agathæ Virg. :

Ἐϰέλευσεν αὐτὴν ϰρεμασθῆναι ϰαὶ σπαθίζεσθαι.