COMITATUS 1, Glossarium mediae et infimae latinitatis, Du Cange et al.

« 1 comitatus » (par C. du Cange, 1678), dans du Cange, et al., Glossarium mediae et infimae latinitatis, éd. augm., Niort : L. Favre, 1883‑1887, t. 2, col. 436b. http://ducange.enc.sorbonne.fr/COMITATUS1

1. COMITATUS, Palatium, aula regia, locus ubi Rex aut Imperator moratur, seu, ut definit Anianus ad l. 20. Cod. Th. de Decurion. (12, 1.) Ubi rerum domini fuerint :

a Comitibus

dictus, seu Proceribus qui in aula commorabantur : sic enim Proceres Curiæ appellatos supra ostendimus. Κομιτάτος, Palladio in Vita Chrysostomi pag. 73. 77. etc. Marcellinus Comes :

Divi Valentiniani Magni cadaver Theodosius Princeps ab Italia reportatum apud Comitatum regio in sepulchro recondidit.

Alibi :

Amputata apud Comitatum auricula.

Iterum :

Solus Laurentius Anastasium Imp. in Palatio pro fide Catholica sæpe convincens apud Comitatum, ac si in exilio relegatus, retentus est.

Acta S. Sebastiani cap. 4 :

Proficiscentes ad Comitatum cœli.

S. Ambrosius in Obitu Valentiniani :

Jussit eam ad Comitatum venire.

Sulpitius Severus de Vita S. Martini lib. 3 :

Eodem ferme tempore quo primum Episcopus datus est, fuit ei necessitas adire Comitatum.

Capitula Caroli Mag. lib. 6. cap. 257 :

Presbyteri qui contra Canones adversum nos ad Comitatum... ire voluerint.

Hincmarus in Opusc. lv. Capitulor. adversus Hincmar. Laudun. cap. 6 :

Ad quamlibet provinciam sine meis litteris regulariter proficisci vel mittere longius ad Comitatum comministrum tuum non potes. Gloriosissimus Comitatus,

apud S. Augustinum Epist. 68. 129. 152. Senatorem lib. 1. Ep. 27. 78. lib. 2. Ep. 20. lib. 3. Epist. 22. etc. Occurrit passim. Vide Fragmenta S. Hilarii pag. 49. Canones Eccl. Afric. cap. 93. 97. 106. Liberatum Diacon. cap. 10. Alypium Antiochen. in Descript. orbis cap. 25. et Juretum ad Symmachum, lib. 2. Ep. 83.

Comitium, Comitatus. Acta Episcopor. Cenoman. pag. 303 :

Vir quoque illustris, præfulgens in sæculo divitiis, usque in sui potestate, Comitii idem videbatur locus fore, etc.

COMITATURA 2. COMITATUS © École des chartes.

« 2 comitatus » (par C. du Cange, 1678), dans du Cange, et al., Glossarium mediae et infimae latinitatis, éd. augm., Niort : L. Favre, 1883‑1887, t. 2, col. 436c. http://ducange.enc.sorbonne.fr/COMITATUS2

2. COMITATUS, Comitis, seu judicis dignitas, districtus, jurisdictio, territorium. Papias, et Jo. de Janua : Comitatus, Comitis dignitas, vel terra, sive tantum spatium, quantum unus Comes tenet. Guillelmus Apul. lib. 1. de Gest. Norman. :

... Numero cum viribus aucto
Omnes conveniunt, et bis sex nobiliores,
Quos genus et gravitas morum decorabat et ætas,
Elegere duces : provectis ad Comitatum
His, alii parent, Comitatus nomen honoris
Quo donantur erat.

les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.

◊ Comitatus nomen hac notione sumtum antiquum est et jam inde a Carolo Magno, uti probat Mabillonius in suis additionibus ad calcem libri sexti de Re Diplomatica. Argumento sunt Charta Joannis Episcopi Sistariensis in eod. libro edita n. 202. in qua legitur

Comitatus Sistariensis

, imperante Carolo Magno,

Comitatus Camliacensis

, in Diplomate Caroli Calvi apud Doubletum Hist. San-Dionys. pag. 777.

Comitatus pagi Autissiodorensis

, in Præcepto Carolomanni lib. 6. Diplom. Charta 113.

Comitatus Arvernensis

, ibid. Charta 116. in Litteris Caroli Crassi. Atque hinc patet, inquit idem Mabill. ante dictos fuisse Comitatus, quam hi in hereditariam successionem devenirent : quod accidit maxime Carolo Simplice regnante ; tametsi ante eum filii in Comitatus, quos eorum patres administraverant, non raro succedebant, sed ex regia concessione, non ex hereditario jure. Vide Annales Bertinianos, ad ann. 839. ubi octodecim Comitatus numerantur, quibus procul dubio totidem Comites præsidebant. Comitatus indicari in Chartis Gallicis a seculo octavo usque ad seculi undecimi finem monet Guerardus in Prolegomenis ad Chartul. S. Petri Carnot. § 3.

Comitatus, apud Anglos, est locus publicus in quo Vicecomes uniuscujusque provinciæ, quæ apud illos Comitatus nomen obtinet, jurisdictionem suam exercet. Cowel. Ingulfus, de Alfredo Rege Angliæ :

Exemplo namque, Danorumque colore, etiam quidam indigenarum latrociniis ac rapinis incendere cœperunt. Quos cupiens Rex compescere, et de hujusmodi excessibus cohibere, totius Angliæ pagos et provincias in Comitatus primus omnium commutavit, Comitatus in Centurias, i. Hundredas, et in Decimas, i. Trithingas, divisit, etc.

Joan. Fortescutus de Legibus Angl. cap. 24 :

Regnum Angliæ per Comitatus, ut regnum Franciæ per ballivatus distinguitur ; ita ut non sit locus in Anglia, qui non sit infra corpus alicujus Comitatus. Comitatus quoque dividuntur in Hundreda, quæ alicubi Wapentagia nuncupantur : Hundreda vero dividuntur per villas, etc.

Vide leges Henrici I. cap. 31. 41. 48. 51. 59.

les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.

Comitatus Sedes, Eadem notione. Ulmarus de Miraculis S. Vedasti cap. 9 :

Comes Atrebatensis provinciæ, nomine Teutboldus, ambiebat fratribus auferre quandam culturam cum horto, quia sedes Comitatus videbatur in dominica curte cui villæ proxima erat ipsa cultura et hortus.

Comitatus, Conventus judicus qui fit in Comitatu seu provincia, vulgo Assisia, Comité. Leges Henrici I. Regis Angl. cap. 51 :

Summoneatur Comitatus 7. dies antea.

Cap. 53 :

Qui secundum legem submonitus a justitia Regis ad Comitatum venire supersederit, etc.

Quoniam Attachiamenta cap. 48. § 14 :

Quod debet diebus fori, vel in Ecclesia proclamari, vel in Comitatu diversis vocibus.

Statuta Roberti I. Scotor. Regis cap. 51. § 1 :

Et ad hoc probandum invenerit plegium ad proximum Comitatum, seu ad proximam curiam, etc.

Fleta lib. 2. cap. 52. § 2 :

Nullus Comitatus teneatur nisi de mense in mensem.

Vide Leges Willelmi Nothi cap. 64. et Bractonum lib. 3. tract. 2. cap. 11. § 1.

1. COMITATUS 3. COMITATUS © École des chartes.

« 3 comitatus » (par C. du Cange, 1678), dans du Cange, et al., Glossarium mediae et infimae latinitatis, éd. augm., Niort : L. Favre, 1883‑1887, t. 2, col. 437a. http://ducange.enc.sorbonne.fr/COMITATUS3

3. COMITATUS, Territorium urbis, jurisdictio loci alicujus suis finibus circumscripta. Charta Dagoberti Regis Francorum apud Freherum lib. de Lupoduno :

Omnes res juris nostri in pago Laudenburgensi, et quidquid ad nostram urbem ambulare visum est, et omne quod ad fiscum nostrum pertinebat, excepto stipe et Comitatu, ex eo nihil dimittentes, tradimus totum ex integro.

Quæ quidem repetuntur in variis Regum et Impp. Confirmationibus pag. 22. Charta divisionis Imperii Caroli M. :

Has civitates cum suburbanis et territoriis suis atque Comitatibus, quæ ad ipsas pertinent... accipiat Karolus.

Bulla Frederici Imp. ad Heracleum Archiep. ann. 1157. inter Instrum. tomi 4. novæ Gall. Chr. col. 17 :

Concessimus itaque præfato Archiepiscopo... omnia jura regalia... in Abbatiis et in earum possessionibus, Monasteriis... Comitatibus, foris, duellis, mercatis, monetis.

Charta Henrici II. Regis Angl. apud Rogerum Hoved. :

Castellum de Notingham cum Comitatu, etc.

Matth. Paris ann. 1234. de Civibus Romanis :

Præterea Comitatum suum... metis novis et amplis, jubente Senatore, voluerunt sibi appropriare.

Mox :

Infra metas illas continentur quædam prædia et etiam civitates et castra.... quas Comitatui suo assignare præsumunt.

Albertinus Mussatus lib. 10. cap. 2 :

Ne licentiosior his abutatur concessionibus, timendum esse et urbi et Comitatui.

Comitatus præfecturæ civitatis dicitur in Chart. ann. 1137. ap. Schannat. in Episcop. Wormat. tom. 1. pag. 199.

◊ Hanc porro Comitatus pro territorio appellationem a Longobardis fluxisse tradit Otto Frisingensis lib. 2. de Gestis Frid. cap. 12 :

Cumque tres inter eos ordines i. Capitaneorum, Vavassorum, et plebis esse noscantur, ad reprimendum superbiam ; non de uno, sed de singulis prædicti Consules eliguntur, neve ad damnandi libidinem prorumpant, singulis pene annis variantur. Ex quo fit ut tota illa terra intra civitates ferme divisa, singulæ ad commanendum secum diocesanos compulerunt, vixque aliquis nobilis, vel vir magnus, tam magno ambitu inveniri queat, quin civitatis suæ non sequatur imperium : consueverunt autem singulis singula territoria ex hac comminandi (f. commanendi) potestate, Comitatus suos appellare.

Hodie Itali Contado, villam, pagum, rus, vicum, vocant : unde Contadini, rustici, qui ex pagis aut ex rure sunt. Academici Cruscani :

Contado propriamente tutto il paese fuori della citta che sia sotto al dominio d'essa.

Vide Comitanus et Comitatinus.

Comitatulus, Exiguus Comitatus, in Diplomate Henrici I. Imp. apud Baron. ann. 1014. n. 9. quo sensu usurpasse Italos vocem, Comitatus, observavimus :

Quatenus..... quemdam Comitatulum, qui in valle Auxula infra ipsius Episcopatus parochiam adjacere dignoscitur, prædictæ Ecclesiæ cum omnibus functionibus, quæ de ipso Comitatulo publice parti pertinent, concederemus.

Comitatum, neutro gen. Joannes VIII. PP. in Epist. ad Bosonem :

Ideo rogamus, ut eorum Comitata in Provincia posita... securiter habeant.

2. COMITATUS 4. COMITATUS © École des chartes.

« 4 comitatus » (par C. du Cange, 1678), dans du Cange, et al., Glossarium mediae et infimae latinitatis, éd. augm., Niort : L. Favre, 1883‑1887, t. 2, col. 437b. http://ducange.enc.sorbonne.fr/COMITATUS4

4. COMITATUS, Dominium, Seigneurie. Lambertus Ardensis :

Eo quod totus terræ Popelingharum Comitatus, et universi juris et denominationis potestas ad ipsum pertinebat.

Infra :

Hic unum polkinum vel bussellum frumenti, hic duos vel plures,... hic quantamcunque possessiunculam, hic quemcumque terræ alicujus Comitatum... obtulit.

Idem :

In primis arbores quasdam quæ in Comitatu Ghisnensis Comitis..... plantatæ erant, abscindere cœperunt.

Charta Guillelmi Comitis Flandr. ann. 1127 :

Guillelmo Grosso homini meo, Comitatum mansionum suarum quas in Ministerio S. Bertini possidet, benevole concessi et dedi.

Alia ann. 1211 :

Emerunt 2. mensuras maresci... scilicet in Comitatu, et in omni jure alio libere... possidendas.

Chronicon Andrense ann. 1214 :

Quosdam homines nostros de Hottinghem occasione Comitatus diu et multum vexaverat... calumniam remisit, et eundem Comitatum Ecclesiæ possidendum perpetuo concessit.

Idem Chronicon :

Coram nobis recognovit se quendam Comitatum, quem super quosdam homines cœnobii Andrensis habuerat, ipsi cœnobio in eleemosynam contulisse.

Charta Guidonis Comitis Pontivi in Tabul. S. Judoci :

Dedi Ecclesiæ præfati Confessoris 7. aquatias apud Waben, et unam apud Stapulas, et Comitatum a mari usque Montawis, etc.

Charta ann. 1228 :

Confirmo Ecclesiæ S. Bertini Comitatum totius terræ suæ apud Sauvinghem.

Alia ann. 1241 :

14. denarios cum omni Comitatu et dominio quod ibi habebam.

Charta Widonis Episcopi Ambianensis :

Dimisit totam advocationem et Comitatum villæ Costenceii, atque sibi adjacentis territorii, excepto quod Milites ejus de ipso Comitatu suo beneficio possidebant.

Charta Friderici Episc. Tarvanensis ann. 1270. apud Miræum in Donat. Belg. cap. 120 :

Ut sit regalis, franca, sine resorto, aut Comitatu... villa S. Hermetis.

Ita veteres passim Chartæ in Historia Guin. pag. 25. 26. 27. 262. apud Malbrancum lib. 8. de Morinis cap. 46. 85. lib. 9. cap. 5. 31. 35. lib. 10. cap. 10. 18. 38. 40. lib. 11. cap. 21. Miræum in Donat. Belg. lib. 1. cap. 65. lib. 2. cap. 25.

56. 57. in Diplom. Belg. lib. 1. cap. 66. lib. 2. cap. 34. 41. 44. in Cod. donat. cap. 50. 68. 70. 75. in Hist. Francomerovingica pag. 809. 810. 837. 880. 1026. 1028. 1031. 1036. 1048. apud Ubbon. Emmium in Groninga pag. 53. 54. 55. in tom. 2. Hist. Leod. pag. 108. apud Ughellum tom. 5. Ital. sacr. pag. 182. 245. etc. Comté, in Tabulis Gallicis. Charta Arnulphi Comitis Guinensis ann. 1264. apud Duchesnium :

A vendu Espelleke et le fons et le Comté, et toute la droiture, laquelle li devant dit Gilles avoit en iceluy.

Alia anni 1280 :

Et en rente ke jou avoie à Campaignes, et en le Contée, et és ruës et és Communitez, etc.

Comitatus, pro ipsa quæ dominii jure pensitatur præstatione interdum sumitur. Charta Eustachii Com. Bononiæ ann. 1112. apud Malbrancum lib. 9. de Morin. cap. 35 :

Ab omni Comitatu et omnimoda consuetudine, necnon ab omni prorsus exactione liberam... terram, etc.

Alia Philippi Regis Franc. ann. 1063 :

Sex mansa terræ liberæ a Comitatu.

Alia Idæ Comitissæ Bonon. ann. 1096 :

Ab omni Comitatu et censu tributario libera.

Eadem habentur apud Miræum in Cod. Donat. piar. cap. 50. 68. 70. 75.

« 5 comitatus » (par les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736), dans du Cange, et al., Glossarium mediae et infimae latinitatis, éd. augm., Niort : L. Favre, 1883‑1887, t. 2, col. 437c. http://ducange.enc.sorbonne.fr/COMITATUS5

5. COMITATUS, Illa militum multitudo, cui quis præest. Barthii Glossar. ex Hist. Palæst : Nostri vero obsidebant illam portam magno Comitatu, Podiensis Episcopus et Comes S. Ægidii. Ibid. ex Alberto Agnensi :

Et vere Solymannus cum omni suo Comitatu intolerabili eandem silvam ex fronte altera intraverat.

Item :

Balduinus adsumptis ducentis sociis et omni civitatis pedestri et equestri Comitatu, castrum Samusat est aggressus.

« 6 comitatus » (par C. du Cange, 1678), dans du Cange, et al., Glossarium mediae et infimae latinitatis, éd. augm., Niort : L. Favre, 1883‑1887, t. 2, col. 437c. http://ducange.enc.sorbonne.fr/COMITATUS6

6. COMITATUS, pro Facultas, Commeatus, Ital. Comiato. Vetus diploma apud Ughellum in Sulmonens. Episcop. :

Ut Domnus Carolus Rex judicavit, et in suo Capitulare affixit, ut quæcumque fœmina potestatem habeat per Comitatum viri sui res suas vendere,

hoc est viro suo Comitata, nisi legendum sit Comiatum, quod puto. Vide Comiatus.

« 7 comitatus » (par les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736), dans du Cange, et al., Glossarium mediae et infimae latinitatis, éd. augm., Niort : L. Favre, 1883‑1887, t. 2, col. 437c. http://ducange.enc.sorbonne.fr/COMITATUS7

7. COMITATUS. Diploma Caroli Calvi ann. 843. inter Instrum. tomi 1. novæ Hist. Occitan. col. 79 :

In villis, villaribus, in Ecclesiis, tam in donaticiis et traditionibus, quam etiam in empticiis et Comitatu.

Vereor ne pro Comitatu legendum sit Comparatu, quod labore et parsimonia acquiritur : sensus belle cohæreret. Si retinendum Comitatu suspicor esse appendicem, Gall. Dépendanees.

« 8 comitatus » (par P. Carpentier, 1766), dans du Cange, et al., Glossarium mediae et infimae latinitatis, éd. augm., Niort : L. Favre, 1883‑1887, t. 2, col. 437c. http://ducange.enc.sorbonne.fr/COMITATUS8

8. COMITATUS, Comes, judex territorii. Charta ann. 1314. ex Cod. reg. 10196. 2. 2. fol. 28. v°. :

Ludovicus Dei gratia Romanorum rex et semper augustus, prudentibus viris grutimagnis, consiliariis et Comitatibus terræ Frisiæ de westrogo et ostrogo, etc.

Vide in Comes 2.