RETORTA 1, Glossarium mediae et infimae latinitatis, Du Cange et al.

« 1 retorta » (par C. du Cange, 1678), dans du Cange, et al., Glossarium mediae et infimae latinitatis, éd. augm., Niort : L. Favre, 1883‑1887, t. 7, col. 164a. http://ducange.enc.sorbonne.fr/RETORTA1

1. RETORTA, Superior virga, qua sepes continetur, ac vincitur, nostris Riorte, alias Rotte, ut etiamnum Andegavenses vocant vimineum vinculum, Lobinello teste in Glossario ad calcem Histor. Britan. Italis Ritorta.

Retortæ, quibus sepes continentur

, in Lege Salica tit. 36. § 1.

Retortæ, unde sepes continetur,

in Lege Ripuar. tit. 43.

In trivio cum Retorta in pede sepeliri,

in eadem Lege tit. 72. § 1. Victor III. PP. lib. 1. Dial. pag. 30. et ex eo Leo Ost. lib. 2. cap. 61 :

Interea duo nigerrimi spiritus Retortas ex agrestibus vitibus facientes, per gulam eum ligaverunt.

Will. Britto lib. 7. Philippid. pag. 170 :

Quos multo vincit ferro, multisque Retortis.

Turpinus de Vita Caroli M. cap. 22 :

Invenit quemdam Sarracenum atrum, de bello fessum, in nemore latentem, et captum, vivumque nexum cum quatuor Retortis, ad arborem quandam dimisit.

Tabularium Vindocinense Thuani Ch. 128 :

Donavit S. Martino... in silva Pertici pastionem, etc. Similiter quoque Retortas, et rollones, stimulos quoque et cavillas, et hucias, et si quid hujusmodi in rurali opere necesse fuerit.

Occurrunt eadem verba iterum Ch. 129. Alia ann. 1128. apud Perardum in Burgundicis pag. 99 :

Pasturam, et mortuum nemus, et Retortam de qualibet arbore..... concesserunt.

Adde pag. 137. Litteræ ann. 1221. e Chartulario Ab. S. Germani a Pratis fol. 59. et 60 :

Dicti homines in prædicto nemore capient genestam, spinam nigram et albam, salices et marsalices, putfust et galli quercum, tronum, Retortam ad usus aratrorum, etc.

Vita S. Lantfranci Episc. tom. 4. Junii pag. 627 :

In os etiam, ne clamare posset, Retortam ligneam cordamque retro ligantes et fortiter extorquentes abierunt.

Ex his emendanda, ni fallor, Charta ann. 1287. in Miraculis S. Ambrosii Senens. :

Vovit.... quod ad ejus sepulturam portaret unam aximam, et omni anno iret ad ejus altare cum Ritonta in gula.

Legendum enim Ritorta, Galli dicerent, la hard au col. Olim, ut et apud Hibernos, ejusmodi vimineo vinculo strangulatos patibulis affixos constat. Vide Reorta et Roorta. Reinard. Vulpes lib. 1. vers. 367 :

Pax est et requies de toto facta bacone,
Cur etiam non est esa Retorta simul ?

Occurrit iterum vers. 381. Supra vers. 362.

Salix

dicitur. Lorum virgeum.

Redorta. Hugo Francigena de Exordio Salvaniensis Monasterii num. 5. apud Baluzium tom. 3. Miscell. pag. 210 :

Ducebatur autem a quodam collo ejus invexo circulo ligneo, quod vulgo Redorta dicitur, tanquam maleficus.

Virgas, quibus lignorum fasces ligant, aut boves ad aratrum devinciunt, etiamnum Redortes vocant Occitani.

Torta, pro Retorta, legitur in Constitutionibus Sicul. leg. 3. tit. 38. § 1 :

Si... forte de nemore Tortam aliquam, vel virgam inciderint.

3. RETORNUS Curiæ 2. RETORTA © École des chartes.

« 1 torta » (par C. du Cange, 1678), dans du Cange, et al., Glossarium mediae et infimae latinitatis, éd. augm., Niort : L. Favre, 1883‑1887, t. 8, col. 133c. http://ducange.enc.sorbonne.fr/TORTA1

1. TORTA, Placenta, nostris Tourte. Tourterie, quodvis placentæ genus dicitur, in Litteris ann. 1355. inter Ordinat. Reg. Fr. tom. 5. pag. 509 :

Et ne puet nuls ne nulle faire boulengherie, ne Tourterie, etc.

Guill. Brito in Vocab. :

Torta, unde tortula diminutivum, genus cibi est vel panis, quod vulgo dicitur ita.

Erotianus in Onomastico ait, ἄρτον ἐγϰρυφίαν ab Atticis appellatum esse panem ex pinguibus palmulis, farina et aqua confectum, hæcque verba addit, ὅν τοῦρταν ϰαλοῦσιν, quæ addita a recentiori existimat Hieronymus Mercurialis lib. 2. variar. lection. cap. 5. tametsi sacrorum Bibliorum interpretes ἄρτον ἐγϰρυφίαν, Tortam panis transtulerint, Exod. 29. Numer. 6. 1. Reg. 2. 10. 1. Paralip. 26. et Jerem. 37. Rituale Hebræorum, a Baronio laudatum :

Deinde paterfamilias Tortam azymam sub mappa hactenus servatam in frusta frangebat, in tot particulas illam dividens, quot essent in cœna discumbentes, etc.

Althelmus de Laude Virg. cap. 28 :

Punica mala vident granis scitisque referta,

Botros, et ficos, et plures ordine Tortas.

Vita S. Tilonis Monachi n. 23 :

Vilissimam panis Tortam ab eis pro benedictione (eulogia) sibimet vendicabat.

Vita B. Stephani Abbatis Obasinensis lib. 1. cap. 4 :

Accessit, deferens eis dimidiam Tortam panis et vas lactis, etc.

Torta panis, in Ecbasi vers. 42. et 544. Guigo II. in Statutis Ord. Cartusiensis cap. 7. § 10 :

Post cænam, singulas Tortas tanquam Christi mendici accipientes, cellas repetimus.

Et cap. 34 :

Panis quivis de tritico, Torta est, album enim panem non facimus.

Adde cap. 53. Statuta antiqua ejusd. Ordin. 1. part. cap. 34. § 10. part. 2. cap. 13. § 39. cap. 14. § 16. cap. 31. § 17. Bernardus Mon. in Consuet. Cluniac. MSS. cap. 14. et ex eo Udalricus lib. 3. cap. 24 :

Quotidie dantur..... et 12. Tortæ, quarum una quælibet 3. libras appendit.

Warnerius MS. in Macrum Poetam Scottum :

His ita perceptis, divisque ex cæde placatis,

Tres Tortas caldas ex humeris religat,

Ut sibi per populum sic fas foret ire quietam,

Securamque suam cernere Glycerium.

Torta panis siliginis, in Charta ann. 1322. tom. 1. Maceriarum Insulæ Barbaræ pag. 203. Adde Volphardum Presb. lib. 3. Miracul. S. Walburgis n. 4. Decreta Hungarica Mathiæ Regis cap. 86. Monasticum Anglic. tom. 1. pag. 106. Labbeum tom. 2. Biblioth. pag. 744. Chronicon Bergom. ad ann. 1386. apud Murator. tom. 16. col. 855. etc. Rob. Gaguinus in Poem. vernaculo :

Le poure mangue sa Torte,

Ses aux, oignons, sans cremeur.

les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.

Torta Ceræ, in Tabulario Compendiensi. Certa ceræ meta vel massa, nostris Pain de cire.

les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.

Tourta. Gerardus in Vita S. Stephani Grandimont. apud Marten. tom. 6. Ampliss. Collect. col. 1085 :

Attulit ei Tourtam panis....... et ait ad eum : Esto securus et vade, ac de isto pane... procura uxorem tuam, prout tibi duraverit.

Chartular. S. Vandregesili tom. 1. pag. 803 :

Vendidi unam summam hordei... ratione cujusdam Tourtæ, quam habere consueveram ibidem annuatim diebus singulis, quam Tourtam....... excambiaveram pro summa ordei supradicta.

Turta. Liber Ordinis S. Victoris Parisiens. MS. cap. 25 :

Panis, qui vulgariter Turta appellatur.

Udalricus lib. 2. Consuet. Cluniac. cap. 4 :

Pro signo panis sigali, qui Turta vulgariter appellatur.

Rursum occurrit apud Murator. tom. 9. col. 772. tom. 12. col. 1084. tom. 16. col. 581. in Statutis Montisregalis pag. 13. et alibi. De vocis etymo multa viri docti congessere, Vossius, Menagius, Ferrarius, et alii.

Tortula, Quoddam genus cibi vel panis, quod vulgo ita dicitur, Ugutioni. Diminutivum a Torta. Gregorius Turon. lib. 1. Miraculor. cap. 7 :

De qua Tortulæ parvulæ formantur.

Vita S. Lupicini Abbatis Jurensis n. 11 :

Non quadrupedi invictus est equo, sed sufficiebat cuique cum sustentatione baculi crassior fortiorque Monasterii Tortula.

Udalricus lib. 2. Consuet. Clun. cap. 4 :

Pro signo Tortulæ, quæ præter solitam libram datur in quatuor principalibus festis, etc. Tortula ceræ,

apud Odonem Cluniac. in Vita S.

Geraldi lib. 1. cap. 25. Occurrit præterea 1. Numer. 11. Bernardus Mon. part. 1. Ord. Cluniac. cap. 6 :

In quinque principalibus (festis) præter solitum panem dari solet singulis una Tortula de ovis farinaque conspersa.

Tortella. Papias : Artocrea panis carnem continens, vulgo Tortella. Adelbertus Abb. Heidenheimens. pag. 328 :

De farina domini sui furabatur, et Tortellam inde, quam comederet, confecit.

Rolandinus Patavinus lib. Chron. Tarvis. cap. 13. apud Murator. tom. 8. col. 181.

Dactylis et muscatis, Tortellis, pyris et cotanis, rosis, liliis et violis.

Tortellus, ex Gallico Tourteau. Papias : Pastilli, Tortelli pigmentati, vel unguenta. Ordericus Vitalis lib. 6. pag. 624 :

Ad tumulum S. Ebrulfi accessit, laminamque reverenter amovit, sanctæque carnis pulverem instar Tortellorum congessit.

Charta ann. 1226. apud Stephanotium tom. 3. Antiq. Pictav. MSS. pag. 810 :

Petebat unum boisellum (siliginis) ab illo, qui non habebat nec bovem nec asinum, et Tortellum a quolibet sive denarium pro eodem.

Alia ann. 1232. ibid. pag. 822 :

Serviens percipit per se consuetudines suas, videlicet terrageurias, aostagia, mestivam, gallos, caseos, Tortellos et corveiam suam, etc.

Alia ann. 1298. e Chartulario S. Vandreg. tom. 1. pag. 850 :

Dedimus..... unam pechiam terræ..... pro iv. sol. Tur. ii. garbis, i. Tortello et v. ovis annui reditus.

Charta Mauricii Episc. Paris. ann. 1189. in Tabular. S. Maglorii :

Consuetudinem Tortellorum ad Natale, et ovorum ad Pascha reddent hospites S. Juliani.

Charta Roberti Comitis Drocensis :

Tenentur et quilibet hospitum Ecclesiæ reddere..... singulis annis in crastino Natalis Domini unum Tortellum, vel unum obolum pro Tortello, si maluerit hospes.

De ejusmodi tortellis in crastino Natalis Christi Domino offerendi more, qui etiamnum in aliquot Galliæ provinciis non omnino abrogatus est, agunt Chartæ aliæ in Hist. Monasterii S. Martini de Campis pag. 187. 188. 514. Usatica MSS. Vicecomitatus Aquæ Rothomagi :

A la ferme des estaulx appartient la porte Cauchoise, et la porte Estoupée, et les Tourteaulx que l'en y paye, et la porte de Bouvereul, et le Barrage, et les Torteaulx, et la porte Beauvoisine, et les Tourteaulx, et le Barrage, et les escroes des taillies.

Ibidem :

L'Abbé de Fescam doit à la porte Beauvoisine une mine de fourment par an pour aller querre les Tourteaulx à sainte Marie des Fontaines, et doit le Fermier dudit Abbé faire paier les Tourteaulx au barrier à ses cousts et despens.

P. Carpentier, 1766.

◊ Torelli ad natale Christi dominis offerebantur a subditis, quæ præstatio in pecuniam sæpius est commutata, retento nihilominus Tourteau nomine. Charta ann. 1309. in Lib. rub. Cam. Comput. Paris. fol. 347. r°. col. 1 :

Derechef, les Tourteaux de Noel du forestage, cinc solz Par.

Alia ann. 1318. in Reg. 56. Chartoph. reg. ch. 520 :

Rentes que on appelle Tourtiaus, terrages sur plusieurs terres de la ville.

les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.

Tourtellus. Codex MS. reddituum Episcopatus Autissiod. :

Quicunque affert unctum in hac villa, solvit de Tourtello i. ob. Tourtel,

pluries in Chartular. Latiniac. fol. 159. v°.

les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.

Turtellus. Charta ann. 1112. tom. 2. Hist. Eccl. Meld. pag. 21 :

Tertia pars Turtellorum monachorum est.

Infra : Turtellos de Nativitate. Ita legendum est in Bulla Alexandri III. PP. ann. 1169. ex Chartul. Pontisar. :

Apud Herovillam in Ecclesia duas partes offerendæ et Turtellorum.

Hæc rursum infra occurrunt.

les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.

Torth, eadem notione, Aremoricis Tors. Chartularium S. Crucis Kemperleg. :

Ad Pascha Torth panis cum ovis suisi, ad Natale Domini iterum Torth panis cum ii. gallinis.

« 2 torta » (par C. du Cange, 1678), dans du Cange, et al., Glossarium mediae et infimae latinitatis, éd. augm., Niort : L. Favre, 1883‑1887, t. 8, col. 134c. http://ducange.enc.sorbonne.fr/TORTA2

2. TORTA, Virga torta, qua sepes continentur ac vinciuntur. Vide in Retorta.

P. Carpentier, 1766.

◊ Tortilis ex virgultis laqueus. Stat. Avellæ ann. 1496. cap. 146. ex Cod. reg. 4624 :

Si alicui bubulco vel conducenti boves cum plaustro, vel laboranti terram alicubi, contingat, quod ruperit aysale vel Tortam, seu aysalia vel Tortas, etc.

P. Carpentier, 1766.

◊ Tourte, Pars molendini, in Chartul. Corb. sign. Ezéchiel ad ann. 1415. fol. 25. v° :

Pour l'arbre, le roeue, le rouet, les Tourtes et tout ce qui tourne, etc.

« 3 torta » (par les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736), dans du Cange, et al., Glossarium mediae et infimae latinitatis, éd. augm., Niort : L. Favre, 1883‑1887, t. 8, col. 134c. http://ducange.enc.sorbonne.fr/TORTA3

3. TORTA, Fascis, fasciculus. Statuta civitatis Astæ collat. 4. cap. 32 :

Teneatur Potestas eligi facere duos ponderatores lini, qui totum linum pensent, ut sciatur, si quelibet Torta est libr. l. et accipiant dicti pensatores de qualibet Torta denar. i. et si Torta inveniatur minus de libr. l. Potestas teneatur ei auferre pro pena pro qualibet Torta solid. v. Astens. et qui Tortam vendiderit que pensata non sit, amittat pro pena sol. v. et de media pro rata.

Legendum forte Torsa. Vide Torsata et Trossa.