1. MANUALE, Sudarium. Glossæ Isid. : Manuale, Orarium. Gloss. Ælfrici : Manualis, Hand-lin, i. manutergium. Acta Passionis S. Maximini Martyris :

Manualem quo oculos fuerat ligaturus, in partes duas discidit, etc.

Acta S. Cypriani :

Linteamina vero et Manualia fratribus ante eum mittebantur.

Mox :

Qui cum lacinias Manuales ligare sibi non potuisset, etc.

Vita S. Pelagiæ meretricis cap. 3. in Vitis Patrum :

Posuit faciem super genua sua, et Manuale sanctum quod tenebat sanctis manibus suis. Ἐγχείριον

vocant Græci. Germanus Patr. CP. in Theoria Myst. :

Τὸ δὲ ἐγχείριον τὸ ἐπὶ τῆς ζώνης ἐστὶ τὸ ἀπομάξαν τὰς χεῖρας αὐτοῦ λέντιον.

2. MANUALE, Manipulus. Vetus Ceremoniale Roman. ex MS. Vaticano :

Habendo stolam super humerum, et Manuale in brachio, sicut Diaconus.

Liber Anniversarior. Ecclesiæ Vaticanæ fol. 144 :

Item tres stolas, et tria Manualia de opere Cyprensi.

Ita etiam usurpat Hist. Episcoporum Autissiod. cap. 49. pag. 450.

3. MANUALE, ἐγχειρίδιον, Libellus qui manu facile gestari potest, aut qui semper in promptu est, et ad manum habetur, Joanni de Janua. Glossæ Isidori : Manuale, liber ad gerendum aptus, qui Enchiridion dicitur. Agobardus in Epist. ad Ebbonem Remensem Episc. :

Jubeas demum talia quæ viderentur congrua, proprio inserere Manuali.

Supra Enchiridii voce usus est. Mox sub finem Epistolæ :

Tale fieri jussistis opus quod paulisper manu gestetur, non quod in armario vel in scrinio reservetur.

Liudgerus in Vita S. Gregorii Traject. n. 20 :

Librum S. Augustini tradidit, quem Enchiridion, id est, Manuale ipse nuncupavit.

Idem Augustin. lib. Retract. cap. 63 :

Cum a me postulasset, ut aliquod opusculum haberet meum de suis manibus non recessurum : quod genus Græci Enchiridion vocant.

Idem in Enchir. ad Laur. cap. 5 :

Tu autem Enchiridion a nobis postulas, id est, quod manibus possit adstringi, non quod armaria possit onerare.

Cathwlphus in Epistola ad Carolum M. Regem Franc. :

Post fidem Dei, et amorem et timorem, ut sæpius habeas Enchiridion, quod est librum Manualem, legem Dei tui scriptam in manibus tuis, ut legas illam omnibus diebus vitæ tuæ.

Adelbertus Abb. Heidem. præfat. Relat. etc. :

Quædam ex plurimis collegi, et in quoddam minutum opusculum, et, ut ita dicam, in quoddam Manuale redegi.

Manuale psalterium, in Vita B. Mariani Abb. Ratisp. n. 9. Editus est Ingolstadii ann. 1583 :

Liber orationum, quem Karolus piissimus Rex Hludovici Cæsaris filius colligere atque sibi Manuelem scribere jussit.

Ubi nemo non videt scribendum manualem. Libellus, et liber Manualis, in Epistola Taionis Episcopi Cæsaraug. ad Quiricum Barcinonensem Antistitem, et in Vita B. Mathildis Reginæ n. 1. Alcuinus in Præf. ad Libr. de Virtutibus :

Ut habeas jugiter inter manus Manuales paternæ ammonitionis sententias, in quibus teipsum considerare debuisses, atque ad æternæ beatitudinis excitare studium.

Isidorus in Prologo in libr. Geneseos :

Veterum Ecclesiasticorum sententias congregantes, veluti ex diversis pratis flores collectos ad manum fecimus, etc.

4. MANUALE, Pulpitum portatile. Gloss. S. Benedicti : Manuale, ἀναλόγιον. Glossæ antiquæ MSS. : Logium, Manuale. Alibi : Manuale, logium, orale. Vide Analogium.

5. MANUALE, Fasciculus, Gall. Bouquet. Nisi sit Series sacrorum globulorum, vulgo Chapelet. Vide Rosarium 1. Acta S. Franciscæ Rom. tom. 2. Martii pag. 141 * :

Et dictus Apostolus in forma humana præsentavit ipsi Beatæ unum Manuale rosarium satis pulchrum, in quo erant rosæ viginti.

6. MANUALE, Cingulum videtur ad usum ecclesiasticorum. Inventar. MS. thes. Sedis Apost. ann. 1295 :

Item unum succinctorium vel Manuale rubeum et endicum (sic) cum nodis et manipulis.

Vide Manuale 2.

7. MANUALE, Quidquid ad manum alterius assignatur. Charta ann. 1233. apud Cenc. inter Cens. eccl. Rom. :

Hæc sunt donentalia et Manualia, quæ dominus Offreducius de Miranda assignavit domino Batono castellano Mirandæ.

Quæ Charta sic inscribitur :

Instrumentum donitaliarum et Manualium rocæ Mirandæ.

8. MANUALE, Prima perscriptio, protypum scriptum, Gall. Minute. Stat. comitat. Venaiss. sub Clem. VII. PP. cap. 11. ex Cod. reg. 4660. A :

Notarii... acta inter partes eorum manibus descripta ordinent,... et ipsorum finito officio ipsa Manualia eisdem futuris notariis in dicto officio eis succedentibus restituere teneantur.

9. MANUALE, Accepti et impensi diurni liber, Gall. Journal. Instr. ann. 1383. tom. 7. Ordinat. reg. Franc. pag. 44. art. 42 :

Quod receptor generalis,... nec non idem contrarotulator tenebuntur fideliter scribere in eorum papiris et Manualibus omnes receptas per eos factas.

Stat. colleg. de Marchia ann. 1423. fol. 89 :

In ipso collegio habeatur Manuale seu dietarium commune,... in quo scribantur omnes misiæ saltem extraordinariæ et omnes receptæ.