CAPELLANI 1, Glossarium mediae et infimae latinitatis, Du Cange et al.

« 1 capellani » (par C. du Cange, 1678), dans du Cange, et al., Glossarium mediae et infimae latinitatis, éd. augm., Niort : L. Favre, 1883‑1887, t. 2, col. 118c. http://ducange.enc.sorbonne.fr/CAPELLANI1

1. CAPELLANI, Primitus dicti, qui Capam, seu Capellam S. Martini, vel in

Regum Palatiis asservabant, vel in præliis, cum cæteris SS. reliquiis deferebant, uti supra observatum ex Walafrido Strabone, et Honorio August. quibus consentanea scribit Durandus in Rationali lib. 2. cap. 10. Quæ quidem asservandarum sacrarum reliquiarum cura, Capellanos inferioris ordinis, et eos, qui Episcopis adsunt, longe etiam postea spectavit, uti docemur ex Eadmero lib. 4. Histor. Novor. pag. 88. ubi de crinibus aliquot Deiparæ Virginis Anselmo Cantuariensi Archiepiscopo ab Ilgiro quodam concessis verba facit :

Mihique, utpote qui Capellæ illius custos eram, atque dispositor, custodiendos commendavit.

Ubi per Custodem capellæ, Capellani officium et dignitatem intelligit, ad quem sacri ministerii, seu rerum ad rem sacram peragendam necessariarum, quas inter extitisse sacra phylacteria notatum supra, cura spectavit.

◊ Atque ab ejusmodi reliquiarum forte custodia Custodes, simpliciter dicti videntur Capellani. Anastasius Bibl. in S. Leone I. PP. :

Hic constituit super sepulcra Apostolorum Custodes, qui dicuntur Capellani ex Clero Romano,

id est, qui sacratissima Apostolorum corpora, quæ in variis seorsim sacellis in majori Ecclesia Romana asservabantur, ex officio sibi injuncto custodirent. Unde Martyrarii, et Custodes Martyrum etiam dicti. Scio, hocce loco, quasdam Anastasii Editiones, Cubicularii, præferre ; sed Capellanorum et Cubiculariorum idem fuisse munus docemus in V. Cubicularii. Conjecturam nostram firmat præterea Hincmarus de Ordine Palatii cap. 16. ubi ait, Apocrisiarium, qui et Capellanus dicitur, etiam Palatii Custodem appellatum, non quod revera Palatii custodia penes eum fuerit, id enim officii spectavit laicos et militares viros, sed quod esset Custos Palatinæ Capellæ, in qua erant varia Sanctorum Lipsana, quæ Capellani custodiebant, vel in præliis, si necessitas incumberet, deferebant. Synodus Liptinensis ann. 742. a S. Bonifacio Moguntinensi Archiepisc. habita cap. 2. et ex eo Capitula Caroli Mag. lib. 5. cap. 2. et Capitula ejusdem ann. 769. edita a Stephano Baluzio :

Servis Dei per omnia omnibus armaturam portare, vel pugnare, aut in exercitum et in hostem pergere omnino prohibemus : nisi illis tantummodo, qui propter divinum ministerium, Missarum scilicet solennia adimplenda, et Sanctorum patrocinia portanda, ad hoc electi sunt, id est, unum, vel duos Presbyteros, cum Capellanis Presbyteris.

Adde Capit. Caroli M. lib. 7. cap. 104. 142. Lib. 1. Miraculor. S. Dionysii cap. 21. de Carolo M. proficiscente contra Saxones :

Hic pignora beatorum Martyrum secum ferri fecerat, et custodes Clericos, qui secum proficiscebantur delegaverat, uti eis vicissim sibi succedentibus debita exhiberetur religio.

Vita S. Bertharii Carnot. Episc. tom. 1. Hist. Franc. pag. 560. de Chlotario II. Rege :

Qui audiens famam beatissimi viri, suum constituit Archicapellanum, et pignora multa Sanctorum, quæ secum deferebat, ut mos est Regum, ditioni illius constituit.

Denique ad Capellanum, etiam sub tertia Regum nostrorum stirpe, reliquiarum Palatinarum curam spectasse docet sequens Diploma, quod ex Camera Computor. Paris. eruimus :

Sçachent tous que je Denys le Grant, premier Chappelain du Roy nostre Sire, cognois avoir eu et resceu de honor. sages et pourveus les Tresoriers du Roy nostre dit Seigneur à Paris 28. livres Par. pour venir de Bourbel sur Saine à Paris pour querir les saintes reliques de la sainte Chapelle du Palais à Paris, pour les conduire et mener à l'Abbaye du Lys, ou le Roy nostre dit Seigneur sera à ceste sainte prochaine feste de Pasques, pour les ramener et conduire ariez du Lys à Paris, pour moy retourner au lieu, où le Roy nostre dit Seigneur sera, pour paier les 18. Escoliers, qui y ont accoustumé à venir, et pour faire toutes les autres choses, qui y ont esté accoustumées à faire. En tesmoin de laquele chose je ay sellée ceste presente cedule de mon propre seel le Mardy 7. jour d'Avril l'an 1348.

◊ Atque id primum ac præcipuum Capellanorum Palatinorum munus fuit, quos deinceps in Palatiorum sacellis sacris peragendis officiis operam dedisse constat, Clerumque effecisse, quem Palatinum vocat Hincmarus, cui qui præerat, Capellanus ϰάτ᾽ἐξοχήν, postea Archicapellanus dictus est. Sic enim Hincmarus de ordine Palatii cap. 16 :

Apocrisiarius autem, quem nostrates Capellanum, vel Palatii Custodem appellant, omnem Clerum Palatii sub cura et dispositione sua regebat.

In Palatinos istos Capellanos acrius olim invectus est Wala Abbas Corbeiensis, ut docet Paschasius Ratpertus in ejus Epitaph. lib. 2. cap. 5. cujus hæc sunt :

Præsertim et militiam Clericorum in Palatio, quos Capellanos vulgo vocant, quia nullus est ordo Ecclesiasticus, denotabat plurimum : qui non ob aliud serviunt nisi ob honores Ecclesiarum, et quæstus sæculi ac lucri gratiam, sine probatione magisterii, atque ambitiones mundi. Quorum itaque vita neque sub regula est Monachorum, neque sub Episcopo militat canonice ; præsertim cum nulla alia sint tirocinia Ecclesiarum, quam sub his duobus ordinibus. Aiebat, namque idem quod aut Canonicus quisque esse deberet, aut laicus, aut Monachus : quod si neutrum, jam sub nullo monstratur ordine, quia videntur esse sine capite, etc.

In eosdem Clericos pariter invehitur Walafridus Strabo in Visione Wetini Monachi, apud Mabill. sæc. 4. SS. Benedict. part. 1. pag. 279 :

Magna Sacerdotum numero pars, Angelus inquit,
Lucra petunt terrena quibusque inhiantur adhærent,
Atque Palatinis pereuntia præmia quærunt
Obsequiis, ornantque magis se veste polita
Quam radiis vitæ, pomposis fercula mensis
Glorificare parant, animarum lucra relinquunt,
Deliciis ducti per scorta ruendo volutant.
Hanc summam mercedis habent, qui talibus instant
Rebus, ut æternam capiant in finibus iram.

Lupus Ferrariensis Epistola 25 :

Ceterum fama versatur inter nos, Clericos Palatii diversorum sibi dominium optare atque poscere, quibus nulla sit alia cura, nisi ut suæ avaritiæ oppressione servorum Dei satisfaciant.

Confer Smaragdum in Vita S. Benedicti Anian. num. 54. De Clericis vero, qui in Capella Regis serviebant, agunt præterea Concilium Francofordiense can. 38. al. 36. Libellus proclamationis Caroli Regis adversus Wenilonem Archiepisc. Senonensem cap. 1. Capitulare de Villis cap. 6. Alcuinus Epist. 4. et Poem. 221. cum aliis pluribus.

◊ Ministrabant vero in Regum Capellis viri dignitate illustres, ut Episcopi et Abbates. Charta Caroli Calvi pro Monasterio Dervensi apud Camuzatum pag. 84 :

Abba quoque vel rector Monasterii ejusdem in Capella nostra Episcopis et Abbatibus nostris adhæreat, et nobis familiariter serviat.

Ex Capella etiam crebro electi a Regibus ad dignitates Ecclesiasticas,

quod supra innuimus ex Paschasio Ratperto. Libellus proclamationis Caroli C. adversus Wenilonem Archiep. Senonens. cap. 1 :

Weniloni tunc Clerico meo in Capella mea mihi servienti, qui more liberi Clerici se mihi commendaverat..... ad (Senonensem Ecclesiam) gubernandum commisi.

Ita Agius Presbyter Palatii, id est, Capellæ Palatinæ, ad Aurelianensem Episcopatum est promotus, ut est in Concilio in Verno II. cap. 10.

◊ Primitus vero summi isti Capellani, qui Palatinis Oratoriis et Sacellis præfecti erant, Abbates dicebantur. Vita S. Desiderii Episcopi Cadurcens. cap. 1. de Rustico illius fratre, et Episcopo perinde Cadurcensi :

Rusticus e primis pubertatis annis Clericus factus, Archidiaconatus officium in urbe Ruthena, et Abbatiæ sub Lothario Rege administravit.

Et cap. 2 :

Rusticus, (ut præfati sumus) Abbatiam palatini Oratorii, quod regalis frequentat ambitio, et Archidiaconatus officium gessit.

Vita S. Sulpitii Pii Episcopi Bituricensis n. 10. de Chlotario Rege :

Illico Episcopum poscit, ut pro salute sua ac exercitus sui licentia daretur, ut vir beatus in suis castris Abbatis officio potiretur.

Id est, ut Capellæ Regiæ præesset. Ex quibus patet, a Regni Gallici primordiis habuisse Reges Oratoria et Sacella in Palatiis. Eamdem Abbatis dignitatem Angilberto Archicapellano sub Carolo M. tribuit Adrianus PP. :

Directus nobis est a vestra præcelsa Regali potentia fidelis familiaris vester Angilbertus Abbas et Minister Capellæ.

Is Primicerius Palatii dicitur Alcuino Epist. 42. ut Angilrannus Archiepiscopus, Sanctæ Capellæ Primicerius, eidem Epist. 79. Hilduinus apud Agobardum in Epist. ad Proceres Palatii,

sacri Palatii Antistes :quiAbbas sacri Palatii, et Clericorum summus

dicitur apud Hincmarum in Epist. ad Carolum C. de Vita S. Dionysii. Vide Marcam de Concord. S. et I. lib. 4. cap. 7. sect. 3. sqq.

L. Favre, 1883–1887.

◊

Foleradus, Cappellanus palacii nostri et abba sancti Dyonisii. (Privileg. Caroli Magni, ann. 977. mus. arch. dep. p. 2.)

◊ Archicapellani et summi Cancellarii, in aula Palatina, dignitates muneris et officii affinitate conjunctissimæ fuerunt, ita ut Archicapellano, auctore Hincmaro loco citato,

sociaretur summus Cancellarius, qui a Secretis olim appellabatur, erantque illi subjecti prudentes et intelligentes ac fideles viri, qui præcepta regia absque immoderata cupiditatis venalitate scriberent, et secreta illis commissa fideliter custodirent.

Qui quidem prudentia et rerum experientia probati viri, Capellani vulgo audiebant, quod in Capella Palatina, ubi asservabantur Regia Archiva, operam suam locarent, describendisque publicis tabulis insudarent, uti mox docemus.

◊ Quin et par est credere non olim duntaxat, et prima stante Regum nostrorum stirpe ; sed etiam sub tertia, Capellanos, seu Archicapellanos, et Cancellarios eodem functos munere, ita ut qui Regum Diplomata subscribebant, promiscue Archicapellanos et Cancellarios crebro sese inscriberent. Dado quippe, qui et Audoenus, Dagoberti Regis Referendarius, Fredegario et aliis, Cancellarius in variis Tabulis appellatus, in Charta Dagoberti Archicapellanus indigitatur apud Labbeum in Miscell. Hist. tom. 2. pag. 45. Verum hæc Charta, quæ continet fundationem Ecclesiæ S. Audoeni in Foresta Cuisiensi,

legiturque in Regesto Caroli VI. ann. 1382. et 1383. num. 216. in Tabul. regio dubiæ est omnino fidei. Ita Itherius, qui passim Caroli M. Diplomata subscripsit, tanquam Cancellarius, Capellanus et Notarius ejusdem Caroli dicitur Anastasio Bibl. in Adriano PP. pag. 108. Exstat apud Gallandum in Tractatu de Franco Alodio pag. 83. Charta Caroli Calvi ann. 6. regni, in qua Gozlinus Abbas Monasterii S. Germani de Pratis, postmodum Parisiensis Præsul, qui passim in veteribus Tabulis, atque adeo in ipsius Caroli Capitulis pag. 442. 1. Edit. Cancellarius, dicitur, Archicapellanus vocitatur. In Annalibus Francorum Lambecianis ad ann. 887. apud Murator. tom. 2. part. 2. col. 92. Imperator Liutwardum blasphemum deposuisse legitur, ne esset Archicapellanus, id est Archicancellarius. Apud Baldricum Noviom. lib. 1. cap. 76. Charta Ottonis Imp. ann. 940. sic clauditur :

Bruno Cancellarius ad vicem Rotberti Archicapellani recognovi.

Charta ejusd. Ottonis ann. 852. pro Hincmaro Abb. S. Remigii apud Remos :

Osbertus Cancellarius ad vicem Brunonis Archicapellani.

Diploma Ottonis II. apud Doubletum pag. 819. Hist. Sandionys :

Hildiboldus Cancellarius et Episcopus vice Willigisi Archicapellani.

Diploma Carolomanni Italiæ Regis apud Acher. Spicil. tom. 5. pag. 392 :

Baldo Cancellarius Regis ad vicem Theotmari Archicapellani.

Præsertim vero id astruit aliud Diploma Balduini, Regis Henrici Cancellarii, ann. 1047. quod ab Hemereo in Augusta Viromanduorum refertur, cujus principium hisce concipitur verbis :

Ego Balduinus in Palatio Henrici Regis Francorum Cancellarius, notum facio,

sic vero clauditur :

S. Balduini Archicapellani, qui hoc scriptum fieri jussit.

Vide Metropol. Salisburgensem tom. I. pag. 128. 130. et seqq. 350. 351. et tom. 2. pag. 15. etc. et Chronic. Gottwic. pag. 130. sqq.

Capellanos vero dictos scribas, secretarios, et amanuenses Regios constat. Monachus Sangallensis lib. 1. de Carolo M. cap. 4 :

De pauperibus prædictis quendam optimum dictatorem et scriptorem in Capellam suam assumpsit.

Angilbertus, qui ab Adriano PP. Minister Capellæ dicitur, Primas Capellanorum, in ejus Vita, Manualis, id est, amanuensis vocatur ab Alcuino Epist. 84. Auricularius sive Secretarius, Epist. 83. Epist. Stephani Comitis Blesensis tom. 2. Spicil. Acheriani :

Dum vero Capellanus meus Alexander cum summa festinatione has litteras scriberet, etc.

Vide Eckehardum Juniorem de Casibus S. Galli cap. 11. Leges Ecclesiasticas Hoeli Boni Regis Walliæ cap. 6. Probat. Histor. des Chasteigners pag. 38. etc. Ita etiam Capellanos pro secretariis et amanuensibus passim usurpant Poetæ nostrates. Le Roman de Garin MS :

Un Chappelein appelle, si li dist,
Fes unes lestres orendroit, biaus amis,
Si les envoie Fromondin le posteis, etc.

Alibi :

Tenés ces lestres, que il voie vers Pepin,
Et cil les prant, son Chapelein a dit,
Gardés qu'il a és lestres, biaus amis, etc.

Idem de Fromondino :

Les lestres tent son Chapelein Baudri,
Et cil les prant, de chief en chief les list.

Alio loco de Pipino :

Veez cy les lestres qu'il envoie par mi,
Li Rois les baille son Chappelein Hervi.

Rursus :

Là sont les tables au Chappelein Yvon,
Qui fet les briez au preu Comte Fromont.

Vide Brevis. Sed et penes Capellanum erat sigillum domini. Vetus Notitia ann. 1106. in Hist. Monas-. S. Nicolai Andegav. pag. 51 :

Et Capellano suo nomine Stephano, ut in quibusque eorum cartis vellent, sigillum suæ, id est, Regiæ auctoritatis, imprimeret, jussit.

◊ Ægre tamen subinde passi sunt Ecclesiæ Gallicanæ Patres Clericos et Presbyteros. Cancellariorum munus obire. Concilium Cabilonense II. ann. 813. cap. 44 :

Scripsimus Presbyteros villicos esse non debere, et nunc eos in tabernis bibere, Cancellarios publicos esse, nundinas insolenter peragrare.

Et apud Burchardum lib. 1. de Ecclesiastica disciplina cap. 50. Presbyteri et Clerici Chartas dominorum suorum scribere vetantur. Id enim adeo invaluerat ut Capellani Procerum, eorum essent amanuenses, Epistolas et Diplomata conscriberent : quod testantur veteres passim Chartæ, quæ a Capellanis scriptæ esse dicuntur.

◊ Cum igitur ab ipsis Regni Francici initiis Capellani non modo reliquias servarent, atque adeo Cimelia et Archiva Regia, sed et Cancellariorum et Notariorum munus obirent, qui iis præerant Archicapellani, Archicancellariorum etiam fungebantur officio, uti supra innuimus. Imo et Clericorum causis præfecti erant, uti testatur Walafridus Strabo lib. de Reb. Eccles. cap. ult. :

Quemadmodum sunt in Palatiis Præceptores vel Comites Palatii, qui sæcularium causas ventilant ; ita sunt et illi quos summos Capellanos Franci appellant, Clericorum causis prælati.

Atque inde passim legimus Archicapellanorum et Archicancellariorum officia obiisse Episcopos vel Abbates, ipsosque adeo viros Ecclesiastici ordinis, qui et in Capellis Regiis sacra peragerent, et Principum Chartas describerent aut subsignarent.

◊ Ad Archicapellanum spectabat etiam inter cætera munia Regiæ mensæ benedictio. Theodulphus Aurelian. lib. 3. Carm. de Hildeboldo Archicapellano, pag. 185 :

Adsit Præsul ovans animo vultuque benignus,
  Ora beata ferens, et pia corda gerens.
Quem sincera fides, quem tantus culminis ordo,
  Pectus et innocuum Rex tibi, Christe, dicat.
Stet benedicturus Regis potumque cibumque,
  Sumere quin etiam Rex velit, ille volet.

Vide Benedictio mensæ.

◊ Sed præstat hoc loco Archicapellanorum Palatii Francici seriem exhibere ex Scriptoribus et veteribus Tabulis a nobis olim descriptam. Horum primus occurrit.

Rusticus, postea Episcopus Cadurcensis, Abbas Palatini Oratorii, sub Chlotario I. vel potius Chlotario II. juxta Hadr. Valesium lib. 19. Rerum Francic. pag. 142. in Vita S. Desider. et apud Cruceum in Episc. Cadurc. n. 38.

Bertharius, postea Carnotensium Episcopus sub Chlotario II. in Vita ejusdem.

Ricolfus, alias Rucolnus sub Dagoberto Archicapellani dignitate insignis nominatur in Diplomate ejusdem Regis dato Moguntiæ prid. Non. April. anno regni 12. quod sic clauditur,

Henricus Cancellarius ad vicem Ricolfi Archicapellani recognovit

, apud Nicolaum Zyllesium part. 3. Defensionis Abbatiæ S.

Maximini pag. 9. et Miræum in Dipl. Belg. lib. 1.

Launus Abbas S. Eparchii, postmodum Episcopus Egolismensis, Capellanus Pipini Regis Franc. in Vita Caroli Magni per Monach. Egol. ann. 769.

Fulradus Caroli Martelli ex Hieronymo filio nepos, Ab. S. Dionysii, Capellanus Pipini Regis ann. 749. et 755. in Annal. Franc. Summus Capellanus ejusdem Regis dictus in Capitulis Caroli Calvi tit. 23. cap. 7. Archipresbyter Franciæ Adriano PP. in Epistol. apud Flodoardum, de quo Alcuinus Carm. 123 :

Inclytus ille sacræ fuerat pastorque Capellæ.

◊ Illius meminit Theodulphus, ut et Hincmarus de Ord. Palat. cap. 15. Vide Hemereum in Augusta Viromand. ann. 780. et virum doctissimum Mabillonium tom. 4. SS. Ord. S. Benedicti pag. 334. ubi Fulradi Elogium perstrinxit.

Andreas Episcopus D. Imperatoris (Caroli Magni) in Chronico Novalic. cap. 18.

Liudebertus Archicapellanus Diploma Caroli Magni subscribit, apud Bruschium de Monast. Germ. pag. 176.

Ingelrannus, seu Engelramnus, Episcopus Metensis sub Carolo Magno, Alcuino Epist. 79. Sanctæ Capellæ Primicerius ; in Chron. Metensi. Palatii Archicapellanus ; Cancellarius in Chron. Senoniensi ; Summus Capellanus in Epist. Caroli Calvi ad Nicolaum PP. Obiit ann. 791. Illius meminit Hincmarus loco citato. Et auctor Gestorum Episcoporum Cenomanensium pag. 247. Vide Petavium in Syntagm. de Nithardo pag. 352.

Hildibaldus Archiepiscopus Coloniensis, promiscue Capellanus, Apocrisiarius, et Archicapellanus sacri Palatii dicitur in Præcepto Caroli Magni de Institutione Episcopatuum per Saxoniam, et apud Anastasium in Leone III. et IV. quam dignitatem obtinuit Carolo Magno et Ludovico Pio imperantibus. De illo Hincmarus loco laudato, Vita Ludov. Pii ann. 816. et Synodus Francoford. can. 56. Sacri Palatii Archiepiscopus, nuncupatur in Præfat. Concilii Moguntiac. ann. 813. Ex his Filesaci lib. de Sacra Episcoporum auctoritate pag. 285. conjectura evanescit.

S. Angilbertus, qui antequam sæculo nuntium misisset, Bertam Caroli Magni filiam uxorem duxerat, postmodum Abbas Centulensis, Minister Capellæ dicitur Adriano PP. in Epist. ad Carolum Magn. de Imaginib. etc. Primas Capellanorum in illius Vita, Primicerius Palatii Pipini Regis (Italiæ) Alcuino Epist. 42. Vide Petavium in Syntag. pag. 351. et Sirmondum ad Theodulfum pag. 293.

Hilduinus Abbas Monasterii S. Germani Parisiensis, Archicapellanus Ludovico Pio imperante, apud Hincmarum, in Charta Lud. in Probat. Histor. Vergiac. pag. 7. in Hist. Translat. S. Sebastiani cap. 1. num. 1. in Vita S. Medardi cap. 12. ex Cod. Resbacensi, in Hist. Translat. S. Pusinnæ virg. num. 4. Sacri Palatii Clericorum summus, eidem Hincmaro in Epist. ad Carolum Regem de S. Dionysio, etc. Sacri Palatii Antistes, apud Agobardum in Epist. ad Proceres Palatii.

Fulco Presbyter, Archicapellanus sub eodem Ludovico apud Hincmarum.

P. Carpentier, 1766.

Turbo, ex Charta Ludov. Pii ann. 814. in Tabul. Novient. :

Ego Turbo Archicapellanus ad vicem dom. Ibbonis protospatarii cognovi.

P. Carpentier, 1766.

Gumperthus Archicapellanus recognovi, in Ch. ejusd. imper. ann. 824. ex eod. Tabul.

P. Carpentier, 1766.

Dibthmarus Archicapellanus recognovi, in alia ejusd. Ludov. Pii ann. 829. ex eod. Tabul.

Drogo, Caroli Magni nothus filius, Metensis Episcop. Archicapellanus sacri Palatii Ludovico regnante in ejus Vita, et apud Nithardum lib. 1. In veteri Charta Ludovi ci et in Vita S. Anscharii num. 19. Drogo Metensis et summæ sacræ Palatinæ dignitatis Præsul : in alia sacri Palatii primus Capellanus ; Archipalatinus Præsul, in Apologetico Ebonis Remensis Archiepiscopi tom. 7. Spicilegii Acheriani :

Senior Cappellanus

, in veteri placito sub Ludovico Pio in Vita Aldrici Episcop. Cenoman. pag. 136.

Palatii Capellanus

, in Charta Lotharii Imp. tom. 12. pag. 109.

Sacri Palatii moderator

, in Chron. Episc. Metens. et in ejus Epitaphio :

Aulæ Regalis moderator, pastor ovilis,
Metis et Ecclesiæ jure pater patriæ.

Vide Annal. Franc. Metenses ann. 859. Privilegia Ecclesiæ Hamburg. pag. 144. Sirmondum ad Capit. Caroli Calvi, Chifflet. in Vindic. Hisp. Meurissium in Hist. Episc. Metens. etc.

Guntharius Archiepiscopus Colonienris, Archicapellanus sub Lothario Imp. in Conc. Aquisgran. III. apud Adventium Episc. Metens. in Epist. ad Nicolaum PP. cap. 2. Annal. Franc. Metens. apud Reginon. ann. 864. et Molanum in SS. Belg. 8. Dec.

Ebroinus Episcopus Pictaviensis, et Abbas S. Germani de Pratis, Archicapellanus sacri Palatii Carolo Calvo imperante, in variis Tabulis apud Beslium in Aquitaniæ Ducib. cap. 3. et pag. 175. et in Episcop. Pictav. pag. 22. 23. 24. 27. 31. et apud Sirmond. ad Capit. Caroli Calv. in Tabulario S. Germani de Pratis, etc.

Gozlinus Abbas S. Germani de Pratis, Cancellarius et Archicapellanus appellatur in Charta Caroli Calvi ann. 6. apud Gallandum de Franco alodio, uti supra a nobis observatum.

Joseph Episcopus Eporediensis, Archicapellanus sub Ludovico Lotharii filio, in Synodo Rom. sub Leone IV. PP. ann. 850. et Ticinensi ann. 855.

Fridebastus, aliis Fridebertus, Episc. Pictavensis, Archicapellanus Pipini Regis Aquitaniæ, apud Beslium in Regib. Aquit. pag. 24.

Remigius Archiep. Lugdunensis Caroli Regis Burgundiæ Lotharii Imp. filii Palatii Capellanus summus, in Chartis ejusdem Caroli apud Paradinum lib. 2. Hist. Lugdun. cap. 23. et tom. 12. Spicilegii Acheriani pag. 122. 123.

Grimaldus Abbas S. Galli, Archicapellanus Ludovico III. imperante, apud Herman. Contractum ann. 841. et Eckehardum Jun. de Casib. S. Galli cap. 1. Grimoldus appellatur apud Ermenricum Monach. Augiensem lib. de Grammatica in tom. 4. Analectorum Mabillonii pag. 329.

Liuthwardus, sub Carolo Crasso, tom. 4. Analectorum Mabillonii pag. 340.

Adventius Episcopus Metensis Archicapellanus Lotharii Regis Lotharingiæ ann. 868. apud Zyllerum in S. Maximino pag. 15.

Cozbaldus sacri Palatii summus Capellanus, sub Ludov. Rege Bajoariæ, in Metropoli Salisburgensi tom. 2. pag. 13.

Granoldus Archicapellanus, sub eodem Ludovico, ibid. pag. 15.

Deotmarus Archicapellanus, sub Arnulpho Rege ann. 888. in Metrop. Salisburg. tom. 2. pag. 587.

Theotmarus Archicapellanus Arnulfi Lotharingiæ Ducis ann. 889. in Notit. Eccl. Belg. cap. 44. apud Goldastum tom. 2. Alemannic. Antiq. pag. 5. Meuriss. in Præfat. ad Hist. Epist. Metens. pag. 23.

Hermannus Archicapellanus sub Rege Zuentibaldo, apud Miræum in Notit. Eccl. Belg. 46.

Rutgerus Archiepiscopus, Archicapellanus sub eodem Zuentibaldo, apud eumdem Miræum.

Ratbodus Archiepiscopus Trevirensis Archicapellanus sub Carolo Simplice ann. 917. apud Browerum lib. 9. Annal. Trevir. num. 62.

Balduinus Henrici Regis Franciæ Cancellarius et Archicapellanus promiscue dicitur in Charta anni 1047. apud Hemereum in Aug. Virom. pag. 121. et in Tabulario S. Petri in valle Carnot.

◊ Desiit denique post hæc apud Francos Archicapellanorum appellatio, quorum munus et dignitas in Capellanorum, deinde in Primorum et Magistrorum Capellanorum Regis titulum transiit, de quibus crebra passim occurrit mentio in veteribus Tabulis, Regum præcipue, quas cum illustrioribus Palatii et aulæ Regiæ ministris subscripsisse constat ex aliquot Philippi Regis Chartis, quæ exstant in Historia Monasterii S. Martini de Campis pag. 14. 15. 17. 19. in quibus Eustachius dicitur Capellanus Regis, et Gaufridus, Subcapellanus. Will. Brito lib. 10. Philipp. de Capellano Regis :

Hoc in conflictu doluit cecidisse Capellæ
Qui Regis præerat ad Sacramenta Sacerdos.

In Charta ann. 1343. Hugo de Neaufle dicitur primus Capellanus Regis, ut apud Brolium lib. 2. Hist. Paris. pag. 365. 2. Edit. Gaufridus le Bouteiller Cancellarius et Canonicus Carnotens. et S. Capellæ Parisiensis, obiit ille 12. Julii ann. 1377. De Capellanorum Regiorum, quos hodie Magistros Oratorii Regis, vocant, dignitate, et honorario gradu, ac numere, consulendi Tillius tom. 1. pag. 439. et Miramontius in Tract. de Præposito Hospitii pag. 50. Et Guillelm. Peyratius lib. 1. de Capella Regis cap. 73. Adde Leges Alfonsinas part. 2. tit. 9. lege 3. Histor. Episcop. et Comitum Engolismensium cap. 37 :

Cum autem Ludovicus (VII.) Rex ad Aquitanicas partes veniret, Lambertus Episcopus (Engolismensis) ut accepimus, dixit Regi, quod Engolismenses Episcopi Capellani Regum Franciæ fuerunt, ex quo Ligerim ad partes Aquitanicas transirent : quod Ludovicus non contradixit.

Archicapellani Flandriæ titulo gaudet Brugensis Ecclesiæ Præpositus, ut est in Chronico Flandriæ vernaculo cap. 5.

Capellanus Romani Imperii, qua dignitate functus Petrus Diaconus Casinensis ut ipsemet testatur lib. 4. Chr. Casin. cap. 58. Idem cap. 116. de quodam Rainaldo :

Cum fratribus inter Imperii Capellanos constitutus est.

Capellanus imperii Ultrajecti dicebatur sacerdos qui imperatoris in majori ecclesia vices ageret. Olim enim Cæsar canonicus Trajectensis. Vide Matth. post Alciat. contra vitam Monast. pag. 333.

Archicapellani Romanorum Imperatricis dignitatem jam olim habuisse

Abbates S. Maximini Trevirensis, auctor est Nicolaus Zyllesius in Defensione ejusdem Monasterii parte 2. sect. 2. § 4. Vide Chronic. Gottwicense pag. 258.

Gervoldus Archicapellanus subscribit Chartam Adalberonis Episcopi Metensis ann. 1056. inter Canonicos Ecclesiæ S. Stephani, apud Meurissium pag. 363.

Capellani Principum, seu Laicorum, qui in domibus suis Capellas Episcoporum concessu habebant : de quibus Concilium Claromontanum ann. 1095. can. 18 :

Ut nullus Presbyter Capellanus alicujus Laici esse possit, sine concessione sui Episcopi.

Vide Presbyter Domesticus.

Capellani Regales, Episcopales, etc. de quibus Concil. Coloniense ann. 1260. cap. 10 :

Cum in aliquibus Ecclesiis Capellani Regales, Episcopales, ac etiam Capellani Præpositorum existant, qualiter hi se habere debeant,... Capellani hujusmodi residentiam in suis Ecclesiis tanquam alii fratres facient, nisi illo tantum tempore, quando agunt suorum negotia dominorum, atque etiam si negotia Ecclesiæ hoc exposcant. Et nobis in Ecclesia majori, vel alia nostra civitatis, vel Diœcesis Ecclesia, si sunt ea vice præsentes, celebrantibus, ibi debent adesse in divini celebratione Officii, et adstare. Et debent hujusmodi Capellani in sacris Ordinibus esse constituti. Super ejusmodi Capellanos Episcopales, erit noster Capellarius, quasi loco judicis et magistri.

Alcuinus Epist. 24. ex Mabillonianis ad Archiepiscopum scripta :

Vestros vero discipulos et Capellanos meo precor officio saluta, admonens eos honeste vivere coram hominibus, ut vestra ex eorum conversatione laudetur dignitas.

Charta Franconis Episcopi Nivernensis, ex Tabulario S. Cyrici Nivern. num. 7 :

Venit Atto Ecclesiæ nostræ Archidiaconus, et domus nostræ Protocapellanus.

In Charta seq. dicitur S. Cyrici Archidiaconus atque Thesaurarius.

Capellani Abbatum, quos ut vitæ suæ testes, et Syncellorum instar, habebant. Provinciale Eccl. Cantuariens. lib. 3. tit. 19 :

Et secundum canonicas sanctiones Abbatibus, a quibus minores vivendi normam debent assumere, super honesta conversatione testium copiositas suffragetur. Decernimus ut ipsi Capellanos suos, vel aliquem illorum singulis mutent annis. Qui autem habent unum tantum, illum mutent similiter, nisi necessaria causa subfuerit, quatenus si de vita eorum, quod absit, scandalum oriatur, tanto plures innocentiæ suæ habeant testes, quanto eorum vita pluribus innotescit.

Vide Syncellus.

« Rustici » (par C. du Cange, 1678), dans du Cange, et al., Glossarium mediae et infimae latinitatis, éd. augm., Niort : L. Favre, 1883‑1887, t. 7, col. 244c. http://ducange.enc.sorbonne.fr/RUSTICI

RUSTICI, Coloni, glebæ adscriptitii, qui proinde in commercio erant. Will. Brito in Vocab. MS. :

Rusticus dicitur operarius, qui rus vel terram operatur.

Ebrardus in Græcismo :

Rusticus a rure, quoniam rus est sibi curæ :
Villicus a villa, quia res disponit in illa :
Dicitur Agrestis ab agro, sit littera testis.

Charta Guillelmi II. Regis Angliæ apud Ordericum Vital. lib. 5. pag. 602 :

Dedit et 16. Rusticos ad ipsas decimas custodiendas, atque novem Ecclesias.

Charta Sancii Lascurrensis Episc. circa ann. 1101 :

Dedit eis Ecclesiam de sancta Confessa ex integro, pro qua unum Rusticum apud Ilhe donavit Abbati de S. Juliano.

Consuetudines Clarendoniæ c. 16 :

Filii Rusticorum non debent ordinari absque consensu domini, de cujus terra nati dignoscuntur.

Charta S. Joannis Pinnatensis ann. 1077. apud Marcam lib. 4. Histor. Beneharn. cap. 19 :

Concedo..... unum Rusticum, nomine Lupo Garsias in villa, quæ vocatur Isnici, cum uxore et filiis, et omni alodio suo, ut perpetuo jure, ipse et omnis generatio ejus Ecclesiæ S. Joannis.... deserviant.

Adde Gregorium M. lib. 1. Epist. 42. tom. 13. Spicilegii Acheriani pag. 286. Rocchum Pirrum tom. 1. Notitiæ Eccl. Sicil. pag. 103. Somnerum ad Scriptores Historiæ Anglicanæ et Kennettum in Glossario ad calcem Antiquitat. Ambrosden. etc.

Rustica Familia, Eadem notione apud Anastasium Bibl. in Paschali PP. pag. 152 :

Quæque ab ipso pia devotione ad augmentum jam dicti Monasterii adjuncta sunt sive agris, vel vineis, etiam domibus, nec non Rustica familia, suæ auctoritatis pagina... confirmavit.

Supra :

Cum fundis et casalibus, atque massis, seu etiam colonis, sive domibus, nec non familiis, etc.

L. Henschel, 1840–1850.

Rusticus Feudalis, in Reg. Feud. Eccl. Misnens. apud Haltaus. in Glossar. German. col. 2211. voce Lehnmann.

P. Carpentier, 1766.

Rusticus nobili opponitur, in Lit. remiss. ann. 1353. ex Reg. 82. Chartoph. reg. ch. 8 :

Johannes de Courciaco miles eidem Sode.... dixerat : Rustice, Rustice, nonne dimittes aut abstinebis te ab emptione seu acquisitione hæreditagiorum prædictorum, quia non sunt hæreditagia pro tali Rustico quemadmodum tu es ; sed pro quodam nobili homine et sufficienti, ut ego sum.

P. Carpentier, 1766.

Rusticus Villæ, idem qui Villicus, major villæ. Charta ann. 1229. in Chartul. Buxer. part. 14. ch. 4 :

Si dominus vel Rusticus villæ, vel aliquis alius præcepto domini vel Rustici villæ, etc.