CAPA, Glossarium mediae et infimae latinitatis, Du Cange et al.

CAPA, CAPELLA 1, CAPELLA 2, CAPELLA 3, CAPELLA 4, CAPELLA 5, CAPELLA 6, CAPELLA 7, CAPELLA 8, CAPELLA 9, CAPELLA 10, CAPELLA 11, CHAPELLA.

« Capa » (par C. du Cange, 1678), dans du Cange, et al., Glossarium mediae et infimae latinitatis, éd. augm., Niort : L. Favre, 1883‑1887, t. 2, col. 110b. http://ducange.enc.sorbonne.fr/CAPA1

CAPA, Cappa, Vestis species, qua viri laici, mulieres laicæ, Monachi, et Clerici induebantur, quæ olim caracalla. Wlphinus

Boetius in Vita S. Juniani :

Vestis cilicina de caprarum pilis, quæ in modum Caracallæ, quam nunc Capam vocamus, perseverat usque in hodie, apud nos est.

Chronicon Trivetti ad ann. 1156 :

In pago Parisiacensi Capa Salvatoris nostri in Monasterio Argentolii revelatione divina reperta est, inconsutilis et subrufi coloris, quam gloriosa mater ejus fecit ei, cum adhuc puer esset, prout repertæ cum ea litteræ indicabant.

◊ Capam viris laicis tribuit Gaufredus Malaterra lib. 2. cap. 44 :

Ipse cum tredecim viris, gladiis cum Capis accinctis... ad portam castelli accedens, etc.

Rogerus Hoved. in Henrico III. :

Percussus est cum gladio per Cappam et tunicam et camisiam, non sine sanguinis effusione.

In Ricardo I :

Et fracta est Cappa Regis Anglorum, ex percussione Willelmi des Barres.

Adde Matth. Paris pag. 15. et Vide Annelatus. At laici cottos vel mantellos cum Capis deferre, contra Monachi cottos, vel mantellos sine Capa portare vetantur in Concilio Metensi ann. 888. cap. 6.

◊ Capam sequiori sexui adscribunt etiam Scriptores. Idem Malaterra lib. 2. cap. 29 :

Vestium etiam tanta penuria illis erat, ut inter Comitem et Comitissam nonnisi unam Capam habentes, alternatim, prout unicuique major necessitas incumbebat, ea utebantur.

Matthæus Paris ann. 1192 :

Vestem Sacerdotis in meretricis habitum convertit tunica viridi feminea indutus, Capam habens ejusdem coloris, peplum in capite muliebre portans, etc.

Computum Stephani de la Fontaine Regii Argentarii ann. 1351 :

Pour fourrer une robe de 4. garnemens que Madame la Royne ot de livrée le jour de Myaoust, pour les 2. surcos, et cors de la Chape, 3. fourrures de menu ver.

Tradit Gaufredus Vosiensis 1. part. cap. 55. extremo Regem Ludovicum VII. prohibuisse

mulieres publicas chlamyde seu Cappa uti Parisius, ut tali nota a legitime nuptis discernerentur

. Testament. ann. 1328. ap. Matthæum post Alciat. contra Vit. Monast. pag. 366 :

Item amitæ nostræ abbatissæ sororum S. Claræ in Nuss Cappam et tunicam de rubeo cameloto.

◊ Capa autem tunicæ laxioris et talaris species fuit, quæ cæteris vestibus superaddebatur, pallii instar : unde recte Isidorus lib. 19. Orig. cap. 31. Capam dictam scripsit, quia quasi totum capiat hominem. Anonymus in Vita S. Vodali Benedicti num. 10 :

Tollens pallium suum qui vulgo Cappa vocatur.

Cil del chastel s'adoubent à droiture,
Vestent hauberc, ceignent espées nues,
Et par desuere ont les Chapes vestues.

et des Ducs de Normandie :

N'a gueres meillor terre sous la Chape dou ciel.

Cum vero capæ totum hominem quodammodo ambirent et tegerent, iis utebantur potissimum, cum foras, aut peregre ibant. Goffridus Vindocinensis lib. 5. Epist. 3 :

Si persona quælibet ad eum transiens invenitur, non ei aufertur Capa, sed de vita statim et membris agitur.

Vitæ abbatum S. Albani :

Ad Synodum venient ;... et inter alios sedebunt, habitu tamen itineris non mutato, nisi velint, videlicet in Cappis et calcaribus.

Vita S. Anskar. cap. 16. ap. Pertz. vol. Scriptor. 2. pag. 700 :

Clericis suis huc illucque fuga dispersis etiam sine Cappa sua vix evasit.

Atque inde negotiatoribus præsertim tribuitur, quod ii

negotiationis et commercii causa perpetuo fere terras et provincias obeant. Lupus Ferrariensis Epist. 125 :

Negotiatorum Capas se petiturum jactabant.

Tos à guise de marcheans,
Furent vestus de Chapes grans.

P. Carpentier, 1766.

◊ Capa negotiatoribus præsertim tribuitur, ut recte observat Cangius : at vero minus feliciter tuendam hanc sententiam Lupum Ferrariensem profert ; non enim vestis, sed loci cujusdam nomen ibi indicatur, quem D. Bonamy in Dissert. edita tom. 17. Comment. Acad. Inscript. pag. 288. Cappas, vulgo Chappes diœcesis Trecensis esse opinatur : contra vero vicum esse fluvio Lupæ appositum, quem Ceppoi appellat, ex diversis locorum positionibus aliisque argumentis disputat D. Levesque de la Ravaliere tom. 21. eorumd. Comment. pag. 175. Adhuc sub judice lis est.

◊ Hinc Capa pluvialis, cujus in pluvia usus erat. Chron. Andrense :

Volens ab Eleemosynario nostro Capam pluvialem et sumptuosam ancis singulis extorquere... siquidem in nostro hospitali de filo grosso Capa solebat singulis texi, et domino de Fielnes transmitti.

Vincentius Belvac. lib. 29. cap. 118 :

Ecce Natalis Clericus meus ante me astitit, Capa indutus pluviali, sicut mihi videbatur, pulcherrima, etc.

Wibertus Archidiac. in Vita S. Leonis IX. PP. cap. 8 :

Super pluviali veste, quæ Capa vocitatur.

MS. :

Une Chape à pluie afeubla.

les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.

◊ Instrum. ann. 1181. ex Archivo Dolensi :

In tota terra Carreou non sunt nisi tria arpentia libera, quorum duo reddunt duas Capas Pluviales Archiepiscopo quandocumque vadit Romam.

Marten. tom. 4. Anecd. col. 611. D. ex Statutis Ecclesiæ Barcinon. :

Quilibet Canonicus qui receptus sit... teneatur infra primum annum, quo præbendam receperit manualem, facere unam Cappam Pluvialem seu processionalem de purpura.

P. Carpentier, 1766.

◊ Lit. remiss. ann. 1409. in Reg. 164. Chartoph. reg. ch. 73 :

Une robe laquelle les bergiers portent vestue pour cause de la pluye, du vent ou de la neige, appellée Chappe ou pays par delà.

◊ Lacernas pluviales vocat Interpres Juvenalis Sat. 9. v. 28. quas ille

pingues, quæ muniant a pluvia, non quæ ornent

. Capa ad aquam, in Computo anni 1202. apud D. Brussel Tract. de Feodis pag. cci. col. 1. ad calcem tomi 2.

◊ Sed et Capam capitis tegmentum esse dixit Isidorus loco citato :

Capa dicta quod capitis est ornamentum,

Certe capam os et vultum texisse docet le Roman de Garin MS. :

Affublé fu, s'ot le chaperon mis,
Ostez la Chape, li Cuens Fromond a dit,
Mult vos voi ors enbronchiés et pansif.

Infra :

Osta la Chape, si lor montra son vis.

MS :

Par les chans sont à lui esperon venu,
Esmuchies de lor Chapes, rien à nul cognu.

Idem Poeta :

En la Chape s'est embuschiés,
Qu'il ne fu pris, ne encerchiés.

Atque hinc percipimus cur Guillelmus de Podio Laurentii cap. 49. dicat Maffredum quemdam fuisse Capam et refugium infidelium et malignantium, quod ii videlicet apud Maffredum delitescerent, et absconderentur.

◊ Instructæ porro erant capæ manicis laxioribus, unde manicatæ dicuntur Matth. Paris ann. 1258 :

Cujus familia collateralis octo Capis, videlicet quinque clausis, et quinque Manicatis de optimo moreto superbivit redimita.

Computum Stephani Fontani :

Manches de Chape, et le chaperon de Chape, 300. ll.

Innocentius III. PP. in Concilio Lateran. can. 16. et lib. 1. Epist. pag. 298. vetuit ne Canonici et Clerici Cappas Manicatas intra Ecclesiam ad divinum Officium deferrent. Idem prohibuere Galo Cardinalis in Constit. ann. 1208. cap. 3. 4. Odo Paris. in Statutis Synodalibus, Concilium Eboracence ann. 1195. can. 6. Monspeliense ann. 1214. con. 3. Avenion. ann. 1209. can. 12. Sarisberiense ann. 1217. can. 10. Statuta Synodalia Nicolai Episc. Andegav. ann. 1264. et 1269. Constitutiones Nicosienses can. 8. Synodus Cicestrensis ann. 1289. can. 9. Synodus Bajocensis ann. 1300. can. 33. etc.

Capæ Alatæ, interdictæ pariter Clericis in iisdem Statutis Odonis Episcopi Parisiensis necnon etiam in antiq. Statutis Synodal. Eccles. Æduensis apud Marten. tom. 4. Anecdot. col. 472.

◊ Capis præterea assuta erant et cohærebant caputia, et ita induebantur, ut cum maxime clausæ essent capæ, caput per collare, seu foramen collaris inferretur. Vide in Capitium et Caparo.

◊ Capa, Monachorum præsertim fuit. Theodemarus in Epist. ad Carolum Magnum de Monachis Casinensibus :

Illud autem indumentum quod a Gallis Monachis cuculla dicitur, nos Capam vocamus.

Eckeardus Junior de Casib. S. Galli cap. 1 :

Ingreditur penetralia claustri vacuis fur noctibus nudipes, Cappa quidem, uti Fratrum unus putaretur, indutus.

Vita S. Vodali Benedicti n. 11 :

Ille tollens pallium suum, qui vulgo Capa vocatur, super eum projecit.

Walafridus Strabo in Vita S. Othomari Abbatis inter Acta SS. Benedict. sæc. 3. part. 2. pag. 156 :

Quem tam pleniter misericordiæ studium possederat, ut si quem pauperum nuditatis injuria torpentem conspiceret, plerumque suis exutus vestibus, miseri contegeret artus, ita ut interdum sine tunica, sola Cappa contectus ad Monasterium remearet.

Vita S. Benedicti Anian. inter eadem Acta sæc. 4. part. 1. pag. 213 :

Concessit etiam necessitatis cause propter quam Regula jubet, duas scilicet stamineas et femoralia, pelliceas quoque et tegumenta eorum, Cappas duas.

Vide Regulam Solitariorum cap. 49. Concil. Metense ann. 888. can. 6. Vitam Alcuini num. 25. eumdem Alcuinum Epist. 60. Statut. antiq. S. Petri Corbeiensis lib. 1. cap. 3. post Irminonem pag. 309. etc.

les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.

Capa Sanctimonialium etiam fuit. Vita S. Liobæ Abbatissæ inter Acta SS. Benedict. sec. 3. part. 2. pag. 254 :

Et beatam virginem ab oratione excitat periculis opponendam... Ad hanc vocem illa ab oratione surrexit, et quasi ad colluctationem vocaretur, Cappam qua erat induta abjiciens, fores Ecclesiæ confidenter aperuit.

Capa Clericorum Regularium, in libro Ordinis sancti Victoris Parisiensis cap. 18 :

Brevior superpellicio vel tunica uno plena palmo, undique rotunda

esse debet, et ante non nimis alte fissa. Vide Concil. Trosleianum can. 6. Ordericum Vital. lib. 8. pag. 711. Vitam Alcuini num. 25. etc. Willigis. Relatio ann. 976. ap. Guden. Cod. Diplom. tom. 1. pag. 355 : Scolaribus canonicis

Cappam, pelles et pellicium de ovibus, caligas et sutulares magister tantum dabit.

Confer Capapellis.

◊ Denique capa inter vestes Ecclesiasticas passim recensetur. Wibertus Archidiac. in Vita S. Leonis IX. PP. cap. 8 :

Nam videbatur sibi quod stans in edito, familiares suos ad se de periculo confugientes, reciperet, eisque super pluviali veste, quæ Cappa vocitatur, inclusis, sanguine eorum sibi vestes infici conspiceret.

Eckehardus Junior de Casib. S. Galli cap. 5 :

Reliquiasque ejus, ut mos nobis est, Cappa illa aquilifera indutus vespere diei Sancti ipse domum reportabat.

Pluvialem interpretatur Arxius ap. Pertz. Scriptor. vol. 2. pag. 108. not. 14.

P. Carpentier, 1766.

◊ Qua cum cura deferri debeat, præcipiunt Consuet. monast. S. Emmer. Ratispon. art. 21. ex Cod. Ms. S. Germ. Prat. sign. 1074. 3 :

Quando Cappis utuntur, prævideant qui eas gerunt ne parietibus se premant, nec transeundo per ostia, nec quando sedent, sub se habeant.

P. Carpentier, 1766.

Cappa Cardinalaris, Qua vestiri solent Cardinales. Paridis de Grassis Cæremon. capellar. Papal. Ms :

In ejusdem diei (O. SS.) hora vespertina. Vesperæ pro defunctis in capella : ubi illis finitis matutinæ similiter pro defunctis aguntur, ad quas Papa cum Cappa quasi cardinalari, sed ampliori, de laneo panno russato cuculatus accedit ; quem cardinales Cappis pavonatiis induti sequuntur.

Capæ Chorales, quibus Clerici vel Sacerdotes in choro amiciuntur, apud Matth. Paris ann. 1237. 1246. pag. 302. 473. in Synodo Coloniensi ann. 1280. in Præfat. in Charta Henrici Ratisbonensis ann. 1278. in Metropoli Salisburgensi tom. 1. pag. 264. in nova Gall. Christ. tom. 3. col. 1227. etc. Rupertus lib. 2. de Divin. Offic. cap. 14 :

Capas quoque in majoribus festis superinduimus,... quæ Capæ bene ab interiori parte patulæ sunt, et omnino præter necessariam fibulam inconsutæ,... fimbriis quoque subter ornatæ sunt.

Honorius Augustodunensis lib. 1. cap. 227 :

Capa propria vestis est Cantorum.

P. Carpentier, 1766.

Capa Missalis, Missaria, Cujus in missa celebranda seu officio ecclesiastico peragendo usus est, idem quod Dalmatica. Testam. Annæ de Armin. uxoris Car. d'Albret ann. 1472. ex Cod. reg. 9673. 2. fol. 91. v° :

Item legavit conventui fratrum Minorum castri Jelosii unam suam hopalandam,... de qua vult fieri Capam missalem diaconalem et subdiaconalem ad servitium et pro cantando missas de Requiem.

Stat. colleg. Fux. Tolos. ann. 1457. ex Cod. reg. 4223. fol. 204. v° :

Vesperæ defunctorum, sacerdote cum Cappa missaria seu pluviali armis nostris fulcita induto,... celebrentur.

P. Carpentier, 1766.

Capa Pavonatia, Violacei coloris. Vide supra Cappa cardinalaris et Pavonatius.

Capa cum Tintinnabulis. Anonymus de Miracul. S. Hugonis Abbatis Cluniac :

Tunc misit Rex domno Abbati et sacro Conventui Capam pæne auream totam, in qua vix nisi aurum apparet, vel electrum, vel margaritarum textus, et gemmarum series : inferius autem undique Tintinnabula resonantia, ipsaque aurea pendent.

Notum in veteri Lege summi Sacerdotis vestimentorum oras tintinnabulis insignes fuisse, ut nota esset eorum conversatio, ut ait S. Augustinus lib. 2. Quæst. in Exod. cap. 119. Vide Tintinnabulum.

les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.

Cappa Cathegorica. Robertus Goulet in Compendio jurium et consuetud.

Universitatis Paris. fol. 12. verso :

Ordo processionis Universitatis. Crucem portat quidam Bacchalarius artium Cappa cathegorica indutus,

hoc est, Cappa decenti et convenienti. Eadem notione Catégorique dicunt Galli ; quod a voce Categoriæ sumtum non dubito.

Capæ Rotundæ Clausæ, quas portare et habere jubentur Clerici et in sacris Ordinibus constituti, in Concilio Arelatensi ann. 1260. can. 8. in Albiensi ann. 1254. in Synodo Bajocensi ann. 1300. can. 33. apud Ottonem et Ottobonum in Legatinis pag. 18. 51. in Provinciali Ecclesiæ Cantuariensis pag. 117. Statutis Synodalibus Nicolai Episcopi Andegav. ann. 1269. in Manuali Henrici Sistariensis Episcopi apud Martenium tom. 4. Anecdotorum col. 1082 :

Nullus permittitur ad altare deservire, vel Epistolam legere, nisi in superpellicio et Cappa rotunda. Capas Rotundas et largas more Clericorum et Sacerdotum deferre

ut Episcopus Magalonensis prohibeat Judæos, admonet Innocentius IV. apud Baluzium tom. 7. Miscell. pag. 407. ne,

quod sæpe contingit, a peregrinis et advenis eis tanquam Sacerdotibus honor et reverentia indebita præbeatur.

Quare subdit :

Mandamus quatenus præfatos Judeos, ut Capis hujusmodi omnino dimissis, habitum eis congruentem deferant, quo non solum a Clericis, verum etiam a Laicis distinguantur, etiam per substractionem communionis fidelium.

les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.

Capas Clausas desuper ferre etiam jubentur leprosi,

ut a sanis possint discerni, ne misceant se communicationi sanorum

, in Statutis Synodal. Eccl. Constantiensis in Normannia cap. 19. apud Marten. tom. 4. Anecd. col. 806. de Presbyteris vero ibidem cap. 18. statuitur ut,

Si oporteat eos equitare, possint tunicalia sub Clausa Capa habere aperta ; sed in aperto clausa deferant. Qui autem de cetero transgressor hujus constitutionis extiterit ; vestis aperta portata in publico pauperibus erogetur : et hoc præcipimus executioni mandari.

Vide ejusd. Anecd. tom. 3. col. 898. 1775. et tom. 4. col. 47.

les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.

Capa Clausula. Gesta Gaufredi de Loduno Episcopi apud Mabill. tom. 3. Analect. pag. 375 :

Idem ab adolescentia Domini jugum ferens, quasi quædam præludia futuri sacerdotii Capam Clausulam in studio semper habens, etc.

sed f. legendum Clausa.

les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.

Capa Doctoralis, apud Robertum Goulet in Compendio jurium et consuetud. Universitatis Paris. fol. 13. verso.

Capæ Foratæ interdicuntur Decanis, Archidiaconis et Archipresbyteris, in Constitut. Galonis Cardinalis.

les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.

Capa Professionalis, quam Episcopus Suffraganeus post ordinationem suam tradit Ecclesiæ Metropolitanæ. Vita Gulielmi Wainfleti Episc. Wintoniensis inter Vitas Selectorum aliquot virorum, qui doctrina, dignitate aut pietate inclaruere Londini 1681 :

Recensere in hoc loco necesse non habeo, quos ille sumptus et quam graves ille faciebat, dum universam Archiepiscopi familiam lautissimis epulis excipiebat, Cappam, uti vocant Professionalem, Archiepiscopo donabat.

Capa Rubea, Summorum Pontificum propria fuit. Petrus Damian. lib. 1. Epist. 20. de Cadaloo Antipapa :

Habes nunc forsitan mitram, habes juxta morem Romani Pontificis Rubeam Cappam, etc.

les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.

Capa Transverseria, in Statutis Synodalibus Arnaldi Episc. Valentini, tom. 3. Concil. Hispan. pag. 529 :

Sacerdotes... in Ecclesia et extra non utantur Cappis Transverseriis, sed Cappis rotundis, vel mantellis.

P. Carpentier, 1766.

Capas Facere, Deferre, cantoris officium præstare. Acta Mss. capit. eccl. Lugd. ad ann. 1341. fol. 73. r°. col. 2 :

Duobus aliis, qui facient Capas ad missam dominicam, cuilibet xij. den. dare teneatur.

P. Carpentier, 1766.

Capam Portare, Ecclesiæ Briocensis usus, de quo in Stat. Mss. ejusd. cap. 29 :

De Cappa portanda in potationibus. Item quia sæpe solent dissentiones et scandala provenire circa Capam portandam pro potatione in festis beatorum Brioci et Guillelmi consuetis, ad obviandum eidem statuimus et ordinamus, quod quilibet canonicus præbendatus residens in ecclesia teneatur de cetero, secundum ordinem quo scribitur in distributionibus, incipiendo a primo usque ad novissimum, et deinde revertendo similiter, portare Capam illam in turno suo, et providere de potatione sub pœna centum solidorum.

P. Carpentier, 1766.

Capam Solvere, Dono, quod præstare novus canonicus tenetur, satisfacere. Acta Mss. capit. eccl. Lugd. ad ann. 1340. fol. 66. r°. col. 1 :

Dom. decanus et capitulum receperunt in canonicum et fratrem Philippum de Briort,... et subsequenter idem Philippus fecit et præstitit juramentum consuetum, et promisit Capam suam solvere infra annum.

Stat. S. Dion. Leod. ann. 1330. tom. 2. Monum. sacr. antiq. pag. 443 :

Item, quilibet canonicus ad præbendam receptus de primis et promptioribus fructibus præbendæ suæ solvet Cappam unam in valore novem librarum Turon.

Chart. ann. 1193. ap. Guden. Cod. Diplom. tom. 1. pag. 321 :

Aschaffinburgensis ecclesiæ canonici tenuitatem suam in ecclesiasticis ornamentis, videlicet in Cappis purpureis et in aliis indumentis... considerantes... statuerunt, quod inutiles expensas, quas quilibet canonicus pro introitu suo... expendere consueverat, in meliores usus de cetero redigat, ac exinde ad honorem Dei et B. Petri, Cappam purpuream ecclesiæ conferat in estimatione marcæ et dimidiæ.

Debitum pro Capa Episcopi, in veteri Charta.

De Capa Ordinarii Litigare, nostris proverbium notissimum, Disputer de la chape à l'Evesque. Id est, de re, quæ nec actori, nec reo, sed tertio competit. Chronicon Andrense pag. 629 :

Dicente, quod utraque pars pro Capa Ordinarii conflictum haberet, quia neutra pars jus patronatus in prædicta Ecclesia habere deberet.

P. Carpentier, 1766.

De Capa regia contendere, Eodem sensu, quo vetus proverbium, De capa ordinarii litigare, Rem alienam agere. Charta ann. 1319. in Reg. 59. Chartoph. reg. ch. 357 :

Attenta quantitate negotii et quod partes ipsæ inanibus sumptibus pro hiis, quæ ad jus regium et ejus dispositionem solum pertinent, non ipsarum, consumebantur, et de Capa regia contendere videbantur, etc.

Capa, Alba, Vestis candida, quam induebant recens baptizati. Conradus Usperg. :

Infantes suos in sabbato sancto Paschæ et Pentecostes cum candelis et Capa quæ dicitur vestis candida, et Patrinis comitantibus, ad baptismum deferant, eosque veste innocentiæ indutos per singulos dies usque in octavum diem ejusdem sabbati ad Ecclesiam deferant, etc.

Vide Capulla, Chrismale, et Alba 4.

Capa S. Martini, qua scilicet S. Martinus corpus et caput tegebat, olim apud Francorum Reges tanto in pretio

habita, ut inter præcipuas Sanctorum reliquias asservaretur, et in bellis præferretur. Monachus Sangall. lib. 1. de Vita Caroli Magni :

De pauperibus supradictis quendam optimum dictatorem et scriptorem in Capellam suam assumpsit, quo nomine Francorum Reges propter Capam S. Martini, quam secum ob sui tuitionem et hostium oppressionem jugiter ad bella portabant, Sancta sua appellare solebant.

Walafridus Strabo de Reb. Eccles. cap. 31 :

Dicti sunt primitus Capellani a Capa B. Martini, quam Reges Francorum ob adjutorium victoriæ, in præliis solebant secum habere.

Honorius in Sermone de S. Martino :

Hujus Capa Francorum Regibus ad bella euntibus pro signo anteferebatur, et per eam, hostibus victis, victoria potiebantur, unde et custodes illius Capæ usque hodie Capellani appellantur.

Idem in Gemma animæ cap. 128 :

Capellani a Capa S. Martini appellati, quam Reges Francorum in præliis semper habebant, et eam deferentes Capellanos dicebant.

Non solum igitur Capam S. Martini in Palatio, sed et in oratoriis castrensibus, quæ μεταφορηταὶ ἐϰϰλησίαι, Ecclesiæ portatiles dicuntur Nicephoro Callist. lib. 7. cap. 46. asservabant, atque adeo in præliis deferebant Capellani. Ubi Sozomenus lib. 1. cap. 8. de Constantino M. :

Καὶ σϰήνην εἰς ἐϰϰλησίαν εἰϰασμένην περιέφερεν, ἡνίϰα τοὶς πολεμίοις ἐπεστράτευσεν.

Ex his etiam perspicuum fit, Græcos ævi recentioris Capæ nomine appellasse sacras reliquias, quas in expeditionibus bellicis et in ipsis præliis, deferre solebant. Mauritius lib. 7. Strateg. :

Γενομένων δὲ αὐτῶν ἐν τῷ τῆς παρατάξεως τόπῳ, ἵσταται ὁ ἀρχων, ϰαὶ μετ᾽ αὐτόν ὁ βανδοφόρος, ὄπισθεν δὲ αὐτοῦ ὁ τὴν ϰάπαν βαςτάζων, ϰαὶ μετ᾽ αὐτὶν ὁ τὴν τοῦϐαν.

Constantinopolitanos Imperatores Sanctorum reliquias in præliis extulisse, auctor est etiam Theophylactus Simocatta lib. 4. cap. 16. Vide infra Capella, et Vexillum S. Martini.

Capa Robert cum, vel sine penna, et capucio, vel almussa, in Statutis Massiliensibus MSS. ann. 1276.

Capa Romana. Ademarus Cabanensis de Episcopo Lemovicensi pag. 176 :

Per 7. dies indutus processit stola sanctificata et indumentis, cum quibus benedictus fuerat, et cum Capa Romana, absque colobio tamen et casula.

Tabularium S. Eparchii Inculism. :

Cortinas quoque et dosallos sive bonchallos, et ex obtimis palleis 20. Cappas Romanas, et multa plurima, quæ numerare longum est.

Vita S. Ansegisi Abb. Fontanel. SS. Benedict. sec. 4. part. 1. pag. 634 :

Cappas Romanas duas, unam videlicet ex rubeo cindato et fimbriis viridibus in circuitu ornatam, alteram ex Cane Pontico, quem vulgus Beuvrum nuncupat, similiter fimbriis sui coloris decoratam in orbe.

◊ In Regum nostrorum aula erat Officialis, seu Minister, qui Portechape, appellabatur, hodie Porte-manteau du Roy. In Computo Thesauri incip. a 1. Jan. 1312 :

Quinque Portantes Capam, tres Barillarii, et quatuor Butarii pro tunicis Pasch. et Pentecost. quilibet 10. sol.

Statutum Hospitii Regis Philippi Magni ann. 1317 :

Il i aura 3. Portechappes qui mangeront à Court, et auront 4. deniers d'argent par jour pour tous ses chevaux, et seront prisiez.

P. Carpentier, 1766.

◊ Hinc Porte-chappe in Lit. ann. 1374. tom. 6. Ordinat. reg. Franc. pag. 78. appellatur, qui hodie Porte-manteau.

P. Carpentier, 1766.

Capa Plumbea, Supplicii genus. Lit. remiss. ann. 1377. in Reg. 111. Chartoph. reg. ch. 222 :

Oudin Saudrin desmenti ledit Gebart et lui dist qu'il estoit sanglant coux, le bati, feri et injuria de injure de fait à tort et senz cause raisonnable, et avecques ce lui dist encor que se nostre saint pere le Pape savoit l'estat et la vie dont il vivoit, il le feroit mourir en la Chappe de plonc.

Vide infra Cappella 11.

Capella, Minor capa. Vide suo loco Capella 1.

Capparius, Qui facit et reficit Ecclesiæ ornamenta, in Tabular. Brivatensi fol. 197.

les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.

Capparius, Cantor, qui fert Cappam in Ecclesia, tom. 4. Concil. Hisp. pag. 674. in Regula consueta Toribii Archiep. Limæ. Vide Cappiger et Caparius suis locis.

les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.

Cappatus, Eadem notione ibid. pag. 670. col. 1. Sed non pro Cantore solum, verum pro eo omni qui fert cappam accipitur in Charta anni 1258. relata tom. 2. Rer. Mogunt. pag. 710. edit. 1722 :

Ut Canonici in Annunciatione B. M. V. qua Cappati hucusque fuerant, perpetuo superpelliceati incedant.

Vide Concil. Terracon. ann. 1329. apud Marten. tom. 4. Anecd. col. 311. Testament. ann. 1376. ap. Guden. Cod. Dipl. vol. 3. pag. 474 :

Legavit cuilibet converso ibidem in Dalen existente Cappato, etc.

Vide Capatus, suo loco.

L. Henschel, 1840–1850.

Cappifer, Monachus. Reinardus Vulpes lib. 2. vers. 979 :

Tam bene si casulam posuisset Cappifer albus
Tam tria mox surgens mala vorasset Abel.

les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.

Cappati Milites, in Gestis Tancredi apud Marten. tom. 3. Anecd. col. 173.

Capula. Balbus in Catholico :

Capula, parva capa, capa, ornamentum capitis.

Nestor Novariensis in lexico :

Capula, genus vestis.

Eckehardus Junior de Casib. S. Galli cap. 5 :

Per nescio quam sub Capula incuriam sibimet ipsi manum transfixit.

Incappare, Cappa aliquem induere, operire. Chronicon Andrense :

Vidimus eum aliquando Incappatum, et calcaribus circa pedes redimitum.

Italis Incappare, incidere sonat.

L. Henschel, 1840–1850.

Cappales Panni, Germ. Kaplaken, Panni ex quibus vestimenta clericorum et monachorum conficiebantur. Vide Lappenb. Init. Foederat. Hanseat. Docum. pag. 158. not. 1. et 286. not. 3.

CAP 2. CAPA © École des chartes.

« 1 capella » (par C. du Cange, 1678), dans du Cange, et al., Glossarium mediae et infimae latinitatis, éd. augm., Niort : L. Favre, 1883‑1887, t. 2, col. 115c. http://ducange.enc.sorbonne.fr/CAPELLA01

1. CAPELLA, Brevior capa. Adalardus in Statutis antiq. Corbeiensis Monasterii lib. 1. cap. 3 :

Cæterum Capellæ, hroccus, sive cuculla de sago, unde hroccus fieri possit, ad arbitrium Prioris erit.

Chron. Amalfitanum ann. 1266 :

Fieri fecit mitram auream, et plures Capellas sericas.

Vita S. Walarici Abb. inter Acta SS. April. tom. 1. pag. 22 :

Tunica cum Capella tantum utens, et lineum vestimentum non requirens.

Vita S. Petri Abbatis Cavensis num. 15 :

Capellæ mantica.

Capella S. Martini, brevior fuit capa ejusdem Sancti, quam in Palatio asservatam diximus, et ad quam sacramenta præstabantur. Placitum Theodorici Reg. Franc. apud Mabillonium de Re Diplomat. pag. 470 :

Ut de novo denominatus aput se sua mano septima dies duos ante istas Calendas Julias in oratorio nostro super Capella Domini Martini, ubi reliqua sacramenta percurribant, hæc dibiret conjurare, etc.

Placitum aliud Childeberti apud eumd. V. C. pag. 483 :

Sic ad ipso Viro Grimoaldo fuit judecacatum, ut sex homenis de Verno, et sex de Latiniaco bone fideus in oratorio suo, seu Capella santi Marthini immemorate homenis hoc debirent conjurare.

Marculfus lib. 1. form. 38 :

Sed dum inter se intenderent, sic eisdem a Proceribus nostris, in quantum inlustris vir ille Comes Palatii nostri testimoniavit, fuit judicatum, et de quinque denominatis idem ille apud tres et alios tres sua manu septima tunc in Palatio nostro super Capellam domini Martini, ubi reliqua sacramenta percurrunt, debeant conjurare.

Quo loco quidam Capellam dictam perperam putant pro capsella, in qua Sanctorum reliquiæ conduntur : est enim brevior sancti Martini capa, quam Roccum S. Martini vocat Sangallensis lib. 2. cap. 27 :

Carolus habebat pellicium berbicinium, non multum amplioris pretii, quam erat roccus ille S. Martini, quo pectus ambitus, nudis brachiis Deo sacrificium obtulisse astipulatione divina comprobatur,

Ubi tangit miraculum, quod a Severo Dial. 2. et a Fortunato lib. 3. de Vita S. Martini, et lib. 1. Poemate 5. refertur : cum scilicet Sanctus ille, sacra in Ecclesia facturus, exuta tunica pauperem vestivit, et bigerrica veste brevi atque hispida humeros contectus, cætera nudus, in templum perrexit. Unde in facti et miraculi, quod inter Missarum solennia accidit, memoriam, asservatam illam bigerricam vestem censuerim inter cæteras Divi reliquias, quam pallii, seu mantelli, appellatione vulgo donant nostri : nam pallii, vice fuerunt olim bigerricæ, non manicatæ, uti extiterunt, capæ. In veteri Regesto Cameræ Comput. cui titulus :

Denombrement des Balliages d'Amiens et Doullens,

hæc legimus :

Les Estohiers d'Amiens doivent à l'Evesque à la S. Martin d'iver, une penne grant d'aigneaux, appellé le mantel S. Martin.

CAPELINA 2. CAPELLA © École des chartes.

« 2 capella » (par C. du Cange, 1678), dans du Cange, et al., Glossarium mediae et infimae latinitatis, éd. augm., Niort : L. Favre, 1883‑1887, t. 2, col. 116a. http://ducange.enc.sorbonne.fr/CAPELLA02

2. CAPELLA, Postmodum appellata ædes ipsa, in qua asservata est Capa, seu Capella S. Martini, intra Palatii ambitum inædificata : in quam etiam præcipua Sanctorum aliorum λείψανα illata, unde ob ejusmodi Reliquiarum reverentiam ædiculæ istæ. Sanctæ Capellæ vulgo appellantur. Charta Caroli Simplicis ex Tabulario Monasterii Compendiensis :

Notum igitur constat per omne nostri regni imperium, et quocunque venerabile nomen beatæ virginis Walburgis celebratur. quoniam de sanctis sui corporis reliquiis impetravimus, pro ejus veneratione ac munimine suarum precum, et eas deferri fecimus ad Attiniacum palatium, et Capella constructa, seu dicata sub ejusdem Virginis memoria, in qua duodecim Ecclesiastici ordinis viros statuimus, qui diu noctuque divina horis competentibus frequentent officia, etc.

Ordericus Vitalis lib. 12. pag. 893 :

Rex sanctas sibi de Capella sua reliquias deferri præcepit, etc.

De his Palatinis capellis intelligendus videtur Hariulfus lib. 2. cap. 9. ubi de reliquiis Monast. Centulensis :

De Italia, Germania... nobis directas, seu etiam de sacro Palatio, quæ per tempora ab anterioribus Regibus, et postea a jam dicto Domino nostro (Carolo Magno) maxime sunt congregatæ, etc.

Capellæ Palatinæ dicuntur in Concilio Parisiensi VI. Sacella Regis, in Capitular. Caroli Mag. lib. 5. cap. 9. 11. ex Pippin. Capit. incert. ann. cap. 3. Pertz. pag. 31. Eusebius lib. 4. de Vita Constantini cap. 17. tradit, Constantinum Basilicas aliquot et ædes sacras intra Palatii sui septa condidisse. Harum aliquot attigimus in Notis ad Willhard. n. 136. et de his pluribus agimus in nostra Constantinopoli. Eædem et sanctæ appellatæ, cujusmodi supersunt etiamnum in Galliis complures, quas recenset Chopinus lib. 1. de Sacra Polit. tit. 1. § 18. quarum quædam non Regum duntaxat, sed Ducum etiam, aut aliorum inferioris dignitatis Procerum fuere. Testam. G. Comitis Nivernensis ann. 1329. in Maceriis Insulæ Barbaræ tom. 1. pag. 152 :

Item operi Capellæ meæ Montis-Brusonis lego centum libras.

◊ Inter præcipuas vero Regum Francicorum Palatinas Capellas, exstitit insignis illa Aquisgranensis, ex toto Romanorum orbe famosissima, ut ait Gaufredus de Vita S. Bernardi lib. 2. cap. 6. de qua Eginhardus ann. 829 :

Ipsam sanctæ Dei Genitricis basilicam, quam Capellam vocant, tegulis plumbeis tectam, etc.

Annales Francor. Fuldenses ann. 881 :

Aquense palatium, ubi in Capella Regis equis suis stabulum fecerunt.

Ademarus Cabanensis ann. 829 :

Aquis terræ motus... Basilicam magnam, quam vocant Caroli, totam denudavit de plumbeis tabulis, de quibus cooperta erat.

Agunt præterea de hac capella idem Eginhardus in Vita Caroli Magni pag. 102. 103. Sigebertus ann. 795. Miræus in Cod. Donat. Piar. lib. 1. cap. 11. Spicilegium Acherianum tom. 10. pag. 137. lib. 1. Miscellan. Baluzii pag. 492. Barthol. Fizen in Hist. Leod. pag. 267. 268. etc. Capellæ Ludov. Pii Imp. in Theodonis-villa instar Aquens. inchoatæ meminit Continuator Reginonis ann. 939.

◊ At cum in Francico regno palatia complura, et fere in qualibet provincia haberent Reges, adeo ut, si iter agerent, ferme semper in Dominicis, uti vocabant, villis et Palatiis habitarent, quod alibi docemus ; habuere etiam in iisdem Palatiis sacras ædes, quæ propria appellatione Capellæ dicebantur, in quibus sacra divorum lipsana, quæ secum deferri a Capellanis curabant, reconderent et asservarent. S. Odo de Vita S. Geraldi Comitis Auriliacensis lib. 1. cap. 12 :

Cum deinceps latifundia ipsius sibi succederent, ut usque ad montem magnum Greonem posset in eundo et redeundo semper in propriis mansitare Capellis : tamen non indigebat, ut aliquam villam cuilibet potenti ad custodiendum commendasset, nisi unum solum prædiolum, etc.

Adde Chartam Conventus S. Mauricii Agaunensis ann. 1261. apud Sammarthanos in Abbatibus Agaunensibus num. 49.

◊ De Capellis istis Palatinis exstat Statutum lib. 5. Capit. Caroli Magni cap. 182. 334. :

Ne Capellæ in nostro Palatio, vel aliubi, sine permissu Episcopi, in cujus est parochia, fiant.

Hinc querela Episcoporum Galliæ in Concilio Parisiensi ann. 829. lib. 3. cap. 14. Pertz. vol. Leg. 1. pag. 340. cap. 12. :

De Presbyteris et Capellis Palatinis contra canonicam auctoritatem et Ecclesiasticam honestatem inconsulte habitis, vestram monemus solertiam, ut a vestra potestate inhibeantur : quoniam propter hoc et honor Ecclesiasticus vilior efficitur, et vestri Proceres et palatini ministri in diebus solennibus, sicut decet, vobiscum ad Missarum celebrationes non præcedunt. Nam et obnixe deprecamur, ut in observatione diei Dominici, sicuti jam dudum vos deprecati sumus, debitam adhibeatis curam, quatenus, nisi magna compellente necessitate, in ipsa die a curis et sollicitudinibus mundanis vox exuatis, et quod tantæ diei venerationi competit, et vos faciatis, et vestros sacro vestro exemplo et doceatis, et agere compellatis.

Adde eadem Capitul. Caroli Magni lib. 7. cap. 182. 255.

◊ His porro locis capellæ istæ palatinæ, Regales, Regiæ, et Dominicæ appellantur, vel quod in palatiis Regiis, vel saltem quod a Regibus in dominicis et propriis prædiis essent extructæ, et annuis reditibus locupletatæ. Dominicis scilicet decimis, ut est in Concilio Meldensi ann. 845.

et quia ministris ipsarum Rex ipse de proprio facit necessaria ministrari

, ut habet Innocentius III. lib. 15. Epist. 225. Eo sensu Flodoardus lib. 3. Hist. Rem. cap. 23. Antiquam regiam Capellam dixit. Sic Regalem Capellam S. Salvatoris observo in Rescripto Childerici Regis apud Doubletum in Historia Sandionys. pag. 685. Capellam Regis, apud Eigilem in Vita S. Sturmii Abb. Fuld. inter Acta SS. Benedict. sæc. 3. part. 2. pag. 280. Capellam Regiam de Castro novo supra Ligerim, et Capellanos Regalium Capellarum, apud Innocentium III. PP. in dicta Epist. 225. Capellam, quæ palatio inhærebat, in Hist. Translat. S. Sebastiani ; Capellam Palatio contiguam, apud Hericum Monachum de Miraculis S. Germani Autisiodor. cap. 45. Capellam Palatii, in Charta Archiepiscopi Narbonensis apud Catellum in Comitib. Tolosanis pag. 31. Dominicas Capellas habet etiam Capitulare 3. Ludov. Pii ann. 828. cap. 1. id est, proprias. Neque porro Palatia construebant Principes, nisi adjunctis capellis. Helgaudus in Vita Roberti Reg. Fr. :

Stampis castro Regina Constantia palatium construxerat nobile simul cum Oratorio.

Charta Ludovici VII. ann. 1159. in Tabulario S. Maglorii Paris. ex Biblioth. Petaviana Cod. 276. num. 13 :

Est enim prior Ecclesia SS. Bartholomæi atque Maglorii ante nostrum Palatium sita, antiquitus Regum Capella, et quia Abbas S. Maglorii antiquitus Capellanus Regum constitutus est, etc.

Charta Wenceslai Regis Bohemiæ in Bohemia Sacra pag. 82 :

Ecclesia Wisegradensis, quæ nostra est Capella specialis.

Charta S. Ludovici pro fundatione Prioratus S. Martini Silvanect. ann. 1260. apud Sammarthanos in Episc. Sil-van. num. 53 :

Capellam illam nostram propriam et hæredum nostrorum Regum Franciæ, etc.

Edwardus I. Rex Angl. in Charta ann. 14. apud Prynneum tom. 3. pag. 1279. de Abbatia Westmonasteriensi :

Quæ omnium Capellarum nostrarum est domina et magistra.

Constitut. Clarendon. ann. 1164. ap. Wilkins. Leg. Anglos. pag. 321. cap. 12 :

Cum vacaverit archiepiscopatus, vel episcopatus, vel abbatia, vel prioratus de dominio regis... debet dom. rex mandare potiores personas ecclesiæ et in Capella ipsius dom. regis debet fieri electio, etc.

◊ Ea vero erat Capellarum Palatinarum prærogativa, ut ferme semper ab Episcoporum jurisdictione et exactionibus eximerentur, soli Sedi Apostolicæ nullo medio subditæ. Chron. S. Petri Vivi ann. 1110 :

Rex indignatus misit litteras suas eidem Episcopo, mandans, se moleste ferre, quod locum Mauriaci, qui Fiscus Regalis, et Capella Regum Francorum est, inquietabat, etc.

In Charta Fundationis Monasterii S. Martini de Hastings in Anglia, Willelmus Nothus ejus fundator, illud ab Episcopi Cicestrensis, in cujus diœcesi erat, jurisdictione eximit, subdiditque :

sed neque super illam dominationem aliquam, aut vim, vel potestatem exerceat, sed sicut mea Dominica Capella, libera sit ab omni ejus exactione.

Exstat illa apud Seldenum in Notis ad Eadmerum pag. 165. Quo loco adjungendum videtur, quod habet Nangius in Chron. ann. 1285. ubi ait, Giloni Archiepiscopo Senonensi, ægre ferenti, quod Maria Philippi Regis uxor Parisiis a Petro Remensi Archiepiscopo in Reginam uncta fuisset, dicenti

ad Archiepiscopum sedis Belgicæ, quæ est Remis, non pertinere extra suam provinciam Regum inunctionem ; allegatum fuisse ex parte Regis, quod non factum fuerat, unde conqueri posset Senonensis Archiepiscopus, cum Capella domus Regis exempta foret Parisius, et ideo ratione loci ad ipsum inunctio non spectaret.

Vide cap. Cum Capella, Extr. de Privileg. Hinc Capellæ istæ Regales liberæ appellari solent. Charta Henrici II. Regis Angl. tom. 2. Monast. Anglic. pag. 14 :

Cum hæc Ecclesia de Waltham a primitiva sua fundatione semper Regalis fuisset Capella, nulli Archiepiscopo, vel Episcopo, sed tantum Ecclesiæ Romanæ, et Regiæ dispositioni subjecta, etc.

In eodem Monastico pag. 28. ubi de Prioratu S. Oswaldi :

Tunc libera Capella fuit Regis, postea facta est juris Archiepiscopi Eboracensis.

Et pag. 84 :

Ecclesiæ S. Mariæ de Hastingiis, quæ est libera Capella nostra.

Lambertus Ardensis pag. 18 :

In eleemosynam eis contulit liberam Capellam B. Mariæ virginis, quam propriam et liberam habebat in castro suo apud Ghisnas, etc.

Charta Henrici III. Reg. Angl. apud Prynneum in Libertatib. Eccles. Angl. tom. 3. pag. 62 :

Cum super Decanatu Ecclesiæ S. Martini London. quæ Dominica Capella nostra esse noscitur, ea gaudemus dignitate a temporibus prædecessorum nostrorum diu obtenta, ita quod Decanus cum debuerit institui, a sola manu Regia stallum recipit in choro, et locum in Capitulo, etc.

Vide eumdem Prynneum pag. 424. 1027. 1075. 1076. 1181. 1236. 1279. 1288. tom. 2. pag. 496. 557. 727. 728. 734. 835. 982. 996. Acta Synodi Cicestrensis ann. 1157 :

Mandans ac præcipiens, quatenus Ecclesiam S. Martini de Bello, sicut Dominicam Regis Capellam, et Regiam Coronam, ab omni exactione et oppressione liberam et quietam Christo Domino pacifice sineret deservire.

Infra :

Rege quidem pronuntiante se Ecclesiæ de Bello, sicut Dominicæ suæ Capellæ et Coronæ Regiæ in omnibus justa defensione protectorem fore.

Ibidem :

Quod Ecclesia de Bello libera sit et omnino ab omni subjectione Episcoporum.

Habetur in Charta feodi pag. 177. formula præsentationis per Armigerum de libera Capella.

◊ Cum igitur essent exemptæ ab Ordinariorum jurisdictione, interdictum ab Episcopis in eas promulgari non poterat, ut est apud Innocentium III. lib. 15. Epist. 225.

1. CAPELLA 3. CAPELLA © École des chartes.

« 3 capella » (par C. du Cange, 1678), dans du Cange, et al., Glossarium mediae et infimae latinitatis, éd. augm., Niort : L. Favre, 1883‑1887, t. 2, col. 117a. http://ducange.enc.sorbonne.fr/CAPELLA03

3. CAPELLA, Ministeria ac vasa sacra, quæ Sacerdoti ad sacra peragenda necessaria sunt. Cum enim asservarentur præter reliquias SS. in Capellis istis Palatinis, vasa, instrumenta, ornamenta, ac cimelia Ecclesiastica majoris momenti, quæ Ministeria vulgo appellabant, ea nomine collectivo, Capellæ nomine postmodum donata sunt. Eginhardus in Vita Caroli M. :

Capella, id est, Ecclesiasticum ministerium, tam id quod ipse fecit, atque congregavit, quam quod ad eum ex paterna hæreditate pervenit, ut integrum esset, neque ulla divisione scinderetur, ordinavit. Si qua autem invenirentur aut vasa, aut libri, aut alia ornamenta, quæ liquido constaret eidem Capellæ ab eo collata non fuisse, hæc qui habere vellet, dato justæ æstimationis pretio, emeret et haberet.

Adrevaldus de Mirac. S. Bened. cap. 41 :

Inter cætera, quæ huic loco contulit munifica, affluenti sua largitate, sacerdotale indumentum, quod ex Capella fratris sui Lotharii abstulerat, dum ex bello reverteretur Fontanetico, devotissime præbendo concessit. Nec non duo vasa aurea, etc.

Leo Ost. lib. 2. Chron. Cas. cap. 101 :

Capella ejus, quam hinc tulerat, fidelibus viris commendata, quia Romano itinere regredi timebant, etc.

Helgaudus in Vita Roberti Regis Franc. :

Capella autem hujus piissimi... Regis Roberti talis fuit : cappæ 18. bonæ optimæ, et bene paratæ, libri Evangeliorum aurei 2... phylacteria aurea 12. etc.

Matth. Paris ann. 1242 :

Rex Angliæ Capellam suam, id est, omnia ornamenta Sacerdotalia pretiosissima, et multa alia... præter reliquias.

Et ann. 1249 :

Transmisit ei Capellam suam pretiosissimam cum reliquiis charissimis.

Eckeardus

Jun. de Casib. S. Galli cap. 1 :

Disposuit adhuc vivens ad titulum S. Petri... Capellam, qua itinerans utebatur, cum reliquiis, et libris, et omnibus utensilibus sacris.

Guibertus Abbas Gemblac. de Combustione ejusdem Monasterii anno 1137 :

Capella, id est, apparatus Missæ.

Domnizo lib. 2. de Mathild. cap. 14 :

Capellam totam quam præbuerat pretiosam :
Huic Domno digno Comitissa Mathildis, in ipso
Templo confestim rapuit, plebs pessima fregit.

Infra :

Et Dominæ cunctam Capellam reddidit, ultra
Non aliquid retinens.

Gauterius Cancellarius de Bellis Antiochenis pag. 454. tradit, Saracenos post fusum Rogerium Antiochiæ Principem,

Capellæ tentoria, auri et argenti, ornamentorumque principalium cupidine captos irrupisse

. Necrologium S. Victoris Parisiensis de Ludov. VIII. Rege Fr. Kl. Augusti :

Ad honorem Ecclesiæ nostræ Capellam suam multas et pretiosas reliquias continentem in ipsa reposuit.

Adde Alexandrum III. PP. Epist. 56. Stephanum Tornacensem Ep. 188. Bertholdum Constant. ann. 1086. Historiam Abbatiæ Condomensis tomo 13. Spicilegii Acheriani pag. 506. 507. etc. Vide Probat. Histor. Blesensis pag. 10. Mabill. in Elogio S. Odonis inter Acta SS. Benedict. sæc. 5. pag. 142. Marten. tom. 4. Anecdot. col. 318. Macerias Insulæ Barbaræ tom. 2. pag. 672.

◊ Vel hinc liquet in mundo capellæ, reliquias Sanctorum annumerari. Sed et ipsis, quæ reliquias continere solent, phylacteriis, et capsulis capellarum nomen inditum. Evodius lib. 1. de Mirac. S. Stephani :

Capella argentea, in qua erat reliquiarum portio.

Inscriptio capsæ reliquiarum, quam Carolus Rex per Salomonem Monachum ad S. Gallum misit :

En crucis atque piæ cum sanctis capsa Mariæ,
Hanc Carolus summam delegit habere Capellam.

Exstat illa apud Eckeardum Jun. cap. 1. qui putat

capsam illam solide auream, gemmis regaliter inclytam, reliquiis summis refertam

, ita appellatam, quod in formam Capellæ creata esset.

P. Carpentier, 1766.

◊ Reliquias Capellæ regiæ in quatuor festis annualibus, quo rex ea celebraturus accedebat, intra tamen 34. leucarum spatium, deferre tenebatur Domus Dei Paris. quamobrem centum quadrigas lignorum percipiebat, ut discimus ex Lit. Caroli IV. ann. 1322. in Reg. 61. Chartoph. reg. ch. 254 :

Notum facimus, ... quod cum inter nos... et magistrum, fratres ac sorores domus Dei Parisiensis,... quod præfati magister, fratres et sorores ex nunc singulis annis imperpetuum in quatuor festis annalibus teneantur cum quatuor equis et duobus famulis propriis, cum sumptibus regiis et expensis, Reliquias capellæ regiæ Parisiensis ducere seu deferre, vel duci aut deferri facere a civitate Paris. ad quemcumque locum, quo personam regiam in prædictis quatuor festis annalibus personaliter contigerit interesse, intra tamen triginta quatuor leucarum spatium a civitate prædicta et non ultra, quodque propter hoc... percipiant... ex nunc imperpetuum anno quolibet centum quadrigas lignorum... ni foresta nostra Cuisiæ, etc.

Capella etiam sæpe pro ipso integro caparum Ecclesiasticarum apparatu sumitur, id est, capa, tunica, dalmatica, etc. Charta ann. 1231. apud Catellum in Hist. Occit. pag. 901 :

Est ibi quædam Capella panni violati, in qua habet tunicam, et infulam, atque capam... Item est ibi alia Capella deaurata, in qua habet tunicam, et dalmaticam, et infulam, atque capam.

Ita ibi non semel.

les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.

Capella Completa suis omnibus paramentis unius coloris. Acta SS. Junii tom. 3. pag. lxxii. in Legib. Palatin. Jac. II. Regis Majoric. :

Et de lividis sericis cum paratura Completæ Capellæ,

hoc est, cum pallio, retroaltari, retrotabulario, indumentis Presbyteri, Diaconi et Subdiaconi et tribus cappis.

« 4 capella » (par C. du Cange, 1678), dans du Cange, et al., Glossarium mediae et infimae latinitatis, éd. augm., Niort : L. Favre, 1883‑1887, t. 2, col. 117c. http://ducange.enc.sorbonne.fr/CAPELLA04

4. CAPELLA, Cancellaria : ita vero dicta quod in Capella Principis, seu Oratorio Archivum, diplomata et regni monumenta olim, ut hodie, asservarentur. In Francia enim Chartarum, Regiarum, ut vocant, Thesaurus, in sacra Capella Parisiensi etiamnum asservatur. Concil. Francoford. ann. 794. cap. 3 :

Unde tres breves ex hoc capitulo uno tenore conscriptos fieri præcepit, unum in palatio retinendum, alterum, etc. Tertium vero in sacri palatii Capella recondendum fieri jussit.

Id de Anglia perinde observat Spelmannus, ubi Archivum æque Regium in Capella, a munere Capella Rotulorum appellata custoditur. Ita Skenæus in Legibus Baron. Scoticor. cap. 53. § 6. Capellam, Cancellariam Regiam interpretatur. Statuta Davidis II. Regis Scotiæ cap. 41 :

Literæ, quæ emanarunt de Capella Regis.

Hinc qui describendis regiis publicisve instrumentis addicebantur, Capellani vulgo jam olim audiebant, uti mox observabimus. Vide Prynneum in Libert. Angl. tom. 1. pag. 1248. Hinc

P. Carpentier, 1766.

Capella, Arca, in qua literæ regiæ asservantur. Inventar. Ms. ann. 1361 :

Item sunt in quodam coffrinello sive Capella xv. litteræ in Græco scriptæ, tam in pergameno quam in papiro, etc.

]

« 5 capella » (par C. du Cange, 1678), dans du Cange, et al., Glossarium mediae et infimae latinitatis, éd. augm., Niort : L. Favre, 1883‑1887, t. 2, col. 117c. http://ducange.enc.sorbonne.fr/CAPELLA05

5. CAPELLA, præterea appellata ædicula, in qua cimelia asservabantur. Testamentum Haimonis Dom. Burbonensis ann. 9. Ludovici Reg. Ind. 3 :

Donate Ebboni castrum Cantilla cum appendentiis, et de nostra Capella spadam et duos sigillos de Amatixo.

« 6 capella » (par C. du Cange, 1678), dans du Cange, et al., Glossarium mediae et infimae latinitatis, éd. augm., Niort : L. Favre, 1883‑1887, t. 2, col. 117c. http://ducange.enc.sorbonne.fr/CAPELLA06

6. CAPELLA postmodum dicta quævis ædicula sacra, oratorium, quod proprios Sacerdotes non habebat : seu ædes sacra, quæ non erat baptismalis. Joan. de Janua :

Capella, parva Ecclesia, quæ nec habet baptismum, nec cimiterium.

Lex Longob. lib. 3. tit. 3. § 2. Carol. M. 61. :

Ecclesiæ et Capellæ, quæ in vestra parochia sunt.

Vita S. Pirminii Chorepiscopi, inter Acta SS. Bened. sæc. 3. part. 2. pag. 149 :

Contigit eum ad quemdam devenisse locum, in quo piorum operum commorabatur femina, quæ et ipsi grata præbuit hospitii commoda. Hæc etiam habuit Capellam mansioni propriæ contigue adhærentem, in qua orationis pensum jugiter solvere consueverat.

Concilium Parisiense VI. ann. 829. lib. 3. cap. 6 :

Admonemus, ut posthabitis ædiculis, quas usus inolitus Capellas appellat, basilicæ Deo dicatæ ad Missarum celebrationem audiendam, et corporis et sanguinis Dominici perceptionem sumendam, assidue devoteque adeantur.

Concilium Meldense ann. 845. can. 74 :

Provideant viri potentes... ut suos Presbyteros, qui cum eis in Capellam vadunt, hujusmodi virtutem habere faciant, quatenus omnia vitia in domibus suis resecent,... quia parochiani Presbyteri et Episcoporum ministri de minoribus et vilioribus personis hoc providere studebunt.

Capitulare Caroli C. Compendiense ann. 868. cap. 3 :

Ut missi nostri... inquirant de Capellis et Abbatiolis, ex casis Dei in beneficium datis.

Frotharius Episcop. Tull. Epist. 30 :

Propter Teuderici a vobis dedicatas novas Capellas.

Charta Ludovici Regis German. apud Guilliman. lib. 3. de Reb. Helvet. pag. 321 :

Concessimus... Capellam unam, sitam in villa Zurich, quæ est constructa in honore S. Petri, et alteras duas Capellas in valle Uraniæ.

Alia ejusdem Regis apud Meurissium in Episcopis Metensib. pag. 272 :

Præcepto nostræ auctoritatis constituimus Capellam ex villa Rumiliaca in honore S. Martini, etc.

Occurrit passim. Vide Honorium Augustod. lib. 1. cap. 128. Hincmar. Litter. ad. Eccles. Laudun. cap. 2. ap. Baluz. in Capit. vol. 2. col. 624. et ejusd. Baluz. not. ibid. col. 1064. Murator. Antiq. Ital. vol. 6. col. 408. B. et 414. D.

P. Carpentier, 1766.

◊ Capella, etsi non benedicta et in ea divinum non celebretur officium, ab oratorio distinguitur, eoque quod capella sit et cruce insignita, eximitur a jurisdictione laica. Charta ann. 1313. in Reg. 49. Chartoph. reg. ch. 203 :

Majores et pares Rothomagenses dicebant quod hospitale prædictum (vici S. Audoeni) erat in justitia eorumdem tamquam feodum laicale, quodque administrator prædictus seu gentes ejusdem, in quodam oratorio existente in hospitali prædicto, indebite posuerant quamdam crucem, in juris et justitiæ eorumdem præjudicium et gravamen : quare petebant amoveri seu dirui dictam crucem : dicto administratore e contrario dicente crucem prædictam amoveri vel dirui non debere, cum ædificium in quo erat afixa, non sit oratorium, sed Capella. Tandem post multos et diversos tractatus, concordatum extitit inter partes prædictas, quod crux prædicta, eo modo quod nunc est, in dicta capella de cætero remanebit, et quod dictam capellam, quando dictus administrator vel successores sui expedire viderint, facient benedici, et in ea divina poterunt celebrari ; ita tamen quod major et pares prædicti, quotienscumque casus se obtulerit, in dicto hospitali et pertinentiis ejusdem, excepta capella prædicta, habebunt justitiam, et eam ibi poterunt libere exercere de cætero, non obstantibus crucibus, si quæ reperiantur in eisdem.

les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.

Capella decimalis et Baptismalis. Præceptum Ottonis Imp. ann. 977. apud Martenium tom. 1. Anecd. col. 93 :

Adelheidis Imperatrix Capellam decimalem et baptismalem cum tota villa, in qua sita est, cum Clerico suo Odelrico ejusdem villæ legitimo Sacerdote cum tota familia sua, tam libera quam servili, cum agris, etc.... Murbacensi donavit Ecclesiæ.

Hinc patet Ecclesias parochiales aliquando Capellas dictas fuisse. Equidem antiquitus, ut septimo sæculo, solæ ædiculæ non baptismales Capellæ dicebantur, at seqq. sæculis non ita. Vide Mabill. Oper. posth. tom. 1. pag. 531. Chart. Ludolph. Monaster. Episc. ann. 1231. ap. Kindling. Anecdot. Monast. vol. 1. pag. 7 :

Cum Capellam Dullmene dedicaremus.... ad multam Castellanorum instantiam et ob difficultatem veniendi ad matricem ecclesiam, de consensu sacerdotis in ecclesia matrice tunc deservientis, Capellæ ejusdem in perpetuum indulsimus, ut parvulos castellanorum infra castrum sive extra prope muros manentium ad baptizandum recipiat et eorum vxores, postquam genuerunt, eas ecclesiæ reconciliando introducat. Item, etc.

Albertinus Mussatus de Gestis Henrici VII. Cæsaris lib. 10. rubrica 1 :

Mane facto, prædestinatis concurrendi signis, triplex ad S. Mariæ basilicam exauditus est campanæ sonus, post quem Cathedralis Ecclesiæ ac omnium civitatis Capellarum increbuere tinnitus.

Ubi recte Pignorius :

Capellæ hic sunt templa parœciarum, unde et apud nos Parochi antiquissima nuncupatione, etiam nunc Capellani appellantur.

Vide Capellani 3.

◊ Capellas, Bononiæ in Italia, urbis regiones appellari, observatum ab Antonio Paulo Masino, qua nomenclatura Parochias indigitari ait. Vide doctissimum Henschenium in Miraculis B. Simonis Tudertini 20. April. pag. 819. et 820.

P. Carpentier, 1766.

◊ Vide quæ profert Murator. in Dissert. 74. tom. 6. Antiq. Ital. med. ævi col. 360.

L. Favre, 1883–1887.

◊ Hæ duæ voces, Capella et Parochia, promiscue usurpatæ sunt ad eandem rem significandam in Statutis comunis Bonon. ann. 1250-67. tom. I. pag. 314 :

Statuimus quod (meretrices) non morantur in parochia sancte Marie Rotunde, nec in parochia sancti Barbatiani, nec in parochia sancti Bartholomei in palatio, nec in Capella sancti Ypoliti, nec in Capella sancte Marie de caritate, etc.

Fr.

P. Carpentier, 1766.

Capella, Ecclesia per vicarios deservienda, cujus proventus alteri ecclesiæ assignantur. Charta M. reg. Scot. in Chartul. Glasg. ex Cod. reg. 5540. fol. 11. v° :

Do et concedo prædictæ ecclesiæ Glasguensi... Capellam de castello meo in Rochesburc,... cum parochia et decimis, et oblationibus, et ceteris ecclesiasticis rectitudinibus et dignitatibus.

Capella Campestris, ubi non est atrium, id est, cœmeterium, in Legibus Henrici I. Regis Angliæ cap. 79.

Capellula, Parvula capella, apud Fortunatum de Vita S. Medardi. cap. 22.

Capella ad Succurrendum, quomodo Ecclesia succursalis apud nos dicitur, quæ ad parochiæ auxilium et succursum ædificatur, cujusmodi erant castellorum. Lambertus Ardensis :

Unde licet Capellam haberet in castello suo, quasi ad Succurrendum factam : eam tamen nullus, nisi in voluntate Canonicorum Ardensis Ecclesiæ, deservire vel ministrare poterat aut debebat Capellanus.

les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736.

Capella Filialis, Minor Ecclesia quæ pendet a majori. Christoph. Mulleri Introduct. in Hist. Canonicæ Sand-Hippolyt. apud Duellium lib. 1. Miscell. pag. 350 :

Succedunt, quæ nostris adhuc temporibus exstant reliquæ Filiales Capellæ, utpote quæ S. Andreæ Apostoli honoribus sacra nomen inde acceptum tenet, medioque cœmeterio conspicitur.

P. Carpentier, 1766.

Capella Ardens, vulgo Chapelle ardente, Pyra ardentibus cereis, cujus usus est in officiis defunctorum. Comput. ann. 1482. inter Probat. tom. 4. Hist. Nem. pag. 21. col. 2. :

Pro aptando lo paly et mutando penuncellos et los pendens, ad fines reponendi in dicto cantari, subtus Capellam ardentem, etc.

P. Carpentier, 1766.

Capella Cardinalis, Ecclesia parochialis, cujus presbyter titulo Cardinalis donabatur. Diploma ann. 943. apud Murator. tom. 5. Antiq. Ital. med. ævi col. 169 :

Concedimus... omnes cardinales Capellas tam extra, quam infra urbem positas.

Vide Cardinalis.

P. Carpentier, 1766.

Capellæ Papales. Parid. de Grassis Cæremon. MS. :

Divina officia, quæ Capellæ Papales vulgo appellantur, quæque ordinarie et communiter in majori capella, sive in basilica principis apostolorum, aut alibi solemniter infra annum fieri solita, præsente vel absente Pontifice, cum cardinalibus et prælatis, sunt in totum numero quinquaginta.

Capellas etiam vulgo appellamus sacella, seu majorum templorum appendices,

vel ædiculas, ædi sacræ majori adjunctas, quas Cubicula, vocant veteres. Vide Octavium Ferrarium in Orig. Ital. in voce Capella et infra Capellania 2.

« 7 capella » (par C. du Cange, 1678), dans du Cange, et al., Glossarium mediae et infimae latinitatis, éd. augm., Niort : L. Favre, 1883‑1887, t. 2, col. 118c. http://ducange.enc.sorbonne.fr/CAPELLA07

7. CAPELLA, Cœtus Clericorum, quos vulgo Capellanos vocant, qui Episcopis inserviunt, eorumque adsunt ministerio. Adam Bremensis cap. 207 :

A Papa hoc dignitatis meruit Privilegium,... ut invitis etiam Regibus Episcopatus constitueret, ordinaretque Episcopos ex Capella sua, quos vellet electos.

« 8 capella » (par P. Carpentier, 1766), dans du Cange, et al., Glossarium mediae et infimae latinitatis, éd. augm., Niort : L. Favre, 1883‑1887, t. 2, col. 118c. http://ducange.enc.sorbonne.fr/CAPELLA08

8. CAPELLA, Pegma funebre, tumulus honorarius. Acta MSS. capit. eccl. Lugdun. ad ann. 1340. fol. 68. v°. col. 1 :

Cum inter dom. decanum nomine operis ecclesiæ Lugdunensis ex una parte, et dom. sacristam ex altera, esset debatum et quæstio super Capellis fusteis, quæ sunt ad ponendum supra corpora personarum, ... ordinaverunt quod magister operis duas Capellas fusteas fieri faciat, unam magnam pro personis ecclesiæ, et aliam minorem pro canonicis, quæ in dicta ecclesia perpetuo remaneant ad ponendum supra dicta corpora ; et pro ipsis Capellis heredes personæ decedentis lxx. solidos, et canonici xl. solidos Viennenses semel dicto operi solvere teneantur.

Testam. Ludov. comit. Valent. ann. 1345. in Cod. reg. 6008. fol. 76. r° :

Inhibemus quod aliqua Capella sive chapitellum fiant nobis... in nostra jam dicta sepultura.

« 9 capella » (par P. Carpentier, 1766), dans du Cange, et al., Glossarium mediae et infimae latinitatis, éd. augm., Niort : L. Favre, 1883‑1887, t. 2, col. 118c. http://ducange.enc.sorbonne.fr/CAPELLA09

9. CAPELLA, Forum, locus contectus, ubi merces venum exponuntur, idem quod Hala 1. Mensa, stallum. Charta ann. 1337. in Reg. 74. Chartoph. reg. ch. 125 :

Supplicabant (consules de Portello) sibi concedi licentiam quod in platea de Portello possent construere et facere unam Capellam seu alam, et in eadem petram seu mensuram bladorum facere et tenere ad mensurandum,... quia se et mercaturas suas poterunt (mercatores) intus dictam Capellam tenere.

Charta ann. 1319. in Reg. 59. ch. 318 :

Consules (S. Felicis) habent etiam..... emolumenta ponderum, inquanti, tabularum et Capellarum circa forum.

Alia ann. 1343. in Reg. 75. ch. 605 :

Consules venerunt ad hospitium dom. abbatis et conventus Combælongæ, situm in loco vocato à la Bocana, et bancos sive massellos in dicta Capella ante dictum hospitium constructos, in quibus carnes vendebantur, diruerunt.

Vide infra Capellus 5.

« 10 capella » (par P. Carpentier, 1766), dans du Cange, et al., Glossarium mediae et infimae latinitatis, éd. augm., Niort : L. Favre, 1883‑1887, t. 2, col. 118c. http://ducange.enc.sorbonne.fr/CAPELLA10

10. CAPELLA, Pars fibulæ, vulgo Chape. Arest. parlam. ann. 1302. in Reg. Olim parlam. Paris. fol. 106 :

Garnitores pomellorum, pandarum, Capellarum, virolarum, etc.

Vide infra Capellada.

« 11 capella » (par P. Carpentier, 1766), dans du Cange, et al., Glossarium mediae et infimae latinitatis, éd. augm., Niort : L. Favre, 1883‑1887, t. 2, col. 118c. http://ducange.enc.sorbonne.fr/CAPELLA11

11. CAPELLA, vox chimica, Aquæ stillatitiæ apex clibanarius, operculum, Gall. Chapelle. Lit. remiss. ann. 1452. in Reg. 181. Chartoph. reg. ch. 166 :

Une Chapelle de plomb à faire eau rose, laquelle pouoit valoir six solz, viij. deniers.

Vide supra Capa plumbea in Capa 1.

« Chapella » (par les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736), dans du Cange, et al., Glossarium mediae et infimae latinitatis, éd. augm., Niort : L. Favre, 1883‑1887, t. 2, col. 286c. http://ducange.enc.sorbonne.fr/CHAPELLA

CHAPELLA, Sacellum, Gall. Chapelle, apud Lobinellum in Glossario ad calcem Hist. Britan. Vide Capella 6.